خانواده در عصر رسانه‌های هوشمند؛ از بازنمایی تا بازسازی

باشگاه خبرنگاران جوان - به گزارش روابط عمومی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، نشست تخصصی «خانواده، ارتباطات و رسانه» به همت انجمن توانمندسازی خانواده ایران و با همکاری مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی برگزار شد.

در این نشست که به ریاست مسعود معینی‌پور، رئیس کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی برگزار شد، پژوهشگران و اساتید حوزه رسانه و خانواده به بررسی ابعاد گوناگون رابطه خانواده با رسانه‌های نوین و تحولات ارتباطی پرداختند. محور‌های اصلی این نشست شامل بازنمایی خانواده در سینما، والدگری در عصر هوش مصنوعی و کنشگری زنان در زیست مجازی بود.

خانواده یک اکوسیستم رسانه‌ای زنده است

در آغاز نشست، زهرا سادات مشیر استخاره، نایب رئیس انجمن توانمندسازی خانواده ایران، با تأکید بر ضرورت بازتعریف بازنمایی خانواده در رسانه‌های داخلی گفت: خانواده یک نهاد زنده و پویاست و خود به نوعی شبکه‌ای رسانه‌ای است که درون آن، تولید محتوا، تبادل پیام و بازسازی روابط انسانی جریان دارد.

نیازمند انقلاب روایی در حوزه خانواده هستیموی با انتقاد از بازنمایی سیاه‌وسفید رسانه‌ها از خانواده، افزود: ما نیازمند انقلاب روایی در حوزه خانواده هستیم تا عناصر درونی همچون عشق، محبت و تاب‌آوری برجسته شوند. خانواده باید در رسانه به عنوان مأمن اصلی زندگی و مرجع ارزش‌های اجتماعی بازنمایی گردد.

مشیر استخاره با اشاره به بحران روایت در رسانه‌های امروز تأکید کرد: در روایت‌های کنونی گاهی احترام زن و جایگاه مادری نادیده گرفته می‌شود و همین امر موجب تضعیف نهاد خانواده و کاهش تمایل جوانان به ازدواج و فرزندآوری شده است.

 وی پیشنهاد کرد رسانه‌ها با «معماری ذهنی» جدیدی عمل کنند تا خانواده دوباره به مرجع اجتماعی و عاطفی جامعه بدل شود.

نهاد رسانه از دولت هم اثرگذارتر است

در ادامه، مسعود معینی‌پور رئیس پنل، با نگاهی تاریخی به رابطه رسانه و خانواده، گفت: از دهه ۱۹۷۰ میلادی تاکنون، نهاد رسانه آرام‌آرام جای نهاد‌های سنتی را در هدایت سبک زندگی گرفته است. هیچ نهاد اجتماعی، حتی نهاد دولت، چنین نفوذی بر خوراک، پوشاک، مناسک و باور‌های مردم نداشته است.

وی افزود: در قرون وسطی دولت مدرن پدید آمد، اما نتوانست زندگی خصوصی مردم را مدیریت کند؛ فروپاشی نظام‌هایی، چون شوروی از درون حوزه خصوصی آغاز شد، در حالی که رسانه امروز در همه حوزه‌ها نفوذ دارد و به نوعی مدیریت نرم رفتار‌های اجتماعی را بر عهده گرفته است.

معینی‌پور با اشاره به بی‌برنامگی در سیاست‌گذاری خانواده در ایران گفت: خانواده مؤثرترین و در عین حال مظلوم‌ترین نهاد جامعه است. ما درباره خانواده زیاد شعار داده‌ایم، اما در حوزه سیاست‌گذاری و عمل، همچنان دچار خلأ هستیم. لازم است نگاه رسانه‌ای ما به خانواده از سطح شعاری به سطح راهبردی و ساختاری ارتقا یابد.

تولیدات فرهنگی ما باید پیوست خانواده داشته باشند

در بخش بعدی نشست، ابوالفضل اقبالی، عضو هیات علمی دانشگاه الزهرا (س)، با ارائه یافته‌های خود از مطالعه‌ی چهل سال سینمای ایران، گفت: سینمای ما در بازنمایی خانواده دچار نوعی سرکوب نشانه‌شناختی شده است. جایگاه پدر در بسیاری از فیلم‌ها به عنصری بی‌اثر، منفعل یا حتی مضحک تقلیل یافته است و عشق نیز دیگر در بستر خانواده روایت نمی‌شود بلکه بیرون از آن و بدون تعهد بازنمایی می‌شود.

اقبالی افزود: در فیلم‌های اخیر، روابط شوگری و هم‌خانگی جایگزین روابط خانوادگی شده و مادران و زنان در نقش‌های سنتی خود تضعیف گشته‌اند. ساختار خانواده در سینمای معاصر، کوچک و اتمیزه شده است و آثار معدودی مانند یه حبه قند توانسته‌اند خانواده گرم و صمیمی ایرانی را بازنمایی کنند.

والدگری در عصر هوش مصنوعی نیازمند یادگیری مستمر است

در ادامه، عباس جواهری، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران، با موضوع تحولات والدگری در زیست‌بوم هوشمند سخن گفت و اظهار داشت: در عصر اتصال دائمی، مفهوم والدگری باید بازتعریف شود. امروز نوجوانانی داریم که با هوش مصنوعی رابطه عاطفی برقرار می‌کنند؛ والدین بدون آگاهی از این فضا، از درک زیست دیجیتال فرزندان بازمی‌مانند.

وی با اشاره به خطرات پنهان فضای مجازی مانند قلدری آنلاین، محتوای آسیب‌زا و مقایسه‌های روانی گفت: والدین باید در نقش میانجی و هم‌یار فرزندان وارد شوند، نه در نقش ناظر یا کنترل‌گر. تنها راه مؤثر، افزایش سواد رسانه‌ای و تقویت پیوند عاطفی در خانواده است.

جواهری در پایان افزود: والدگری امروز یعنی یادگیرنده بودن. پدر و مادری که نمی‌دانند هوش مصنوعی چگونه عمل می‌کند، نمی‌توانند راهنمای فرزندان خود باشند. تنها از طریق گفت‌وگوی مستمر و شناخت جهان دیجیتال می‌توان تعادل جدیدی در خانواده ایجاد کرد.

خانواده در رسانه، میان بازتاب و بازسازی

در جمع‌بندی این نشست، اعضای پنل تأکید کردند که نهاد خانواده امروز نه صرفاً در معرض بازنمایی رسانه‌ای، بلکه در حال بازسازی توسط رسانه‌هاست.

مسعود معینی‌پور، رییس پنل خانواده، ارتباطات و رسانه در جمع‌بندی پایانی خود یادآور شد: اگر در سیاست‌گذاری فرهنگی به خانواده نگاه راهبردی نداشته باشیم، رسانه‌ها به‌جای تقویت، به بازتعریف و حتی تضعیف آن خواهند پرداخت. ما نیازمند پیوست رسانه‌ای برای تمام تولیدات فرهنگی هستیم تا خانواده نه قربانی رسانه، بلکه کنشگر آن باشد.

حاضران همچنین بر لزوم تدوین سیاست‌های ملی در حوزه بازنمایی خانواده، ارتقای سواد رسانه‌ای والدین و ایجاد سازوکار‌های اخلاقی برای روایت خانواده در سینما و فضای مجازی تأکید کردند.

شایان ذکر است نشست تخصصی خانواده، ارتباطات و رسانه با هدف بازاندیشی در جایگاه خانواده در عصر دیجیتال توسط انجمن علمی توانمندسازی خانواده ایران و مرکز پژوهش‌های مجلس برگزار شد و قرار است نتایج آن در مجموعه‌ای از مقالات پژوهشی منتشر شود.