از این رو، همزمان با هفته حج و در آستانه فرا رسیدن موسم این عمل عبادی سیاسی با حجت الاسلام والمسلمین محسن ادیب بهروز، عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران و مدیر گروه تاریخ اسلام حوزه‌های علمیه خواهران سراسر کشور که تجربه همراهی کاروانهای حج را در بیش از 30 سفر داشته است، به گفت و گو پرداخته‌ایم که از نظرتان می‌گذرد:

برای ورود به بحث درباره اصلی ترین ویژگی حج که آن را در مقایسه با سایر عبادتها و اعمال منحصر می‌کند، توضیح دهید.

- درباره حج و آثار و برکات آن در منابع کهن حدیثی همچون «ثواب الاعمال و عقاب الاعمال» شیخ صدوق می‌توان یافت که حج عملی است که مجموعه آثار متعددی را به صورت طولی و نردبانی و نیز آثاری را به صورت عرضی در کنار یکدیگر دارد؛ به گونه‌ای که اگر انسانی در زندگی خود به آن توفیق یابد و این توفیق به کرات برای او رخ دهد، این گونه نیست که تنها به یک نتیجه برسد، بلکه هر بار نتایج و برکات جدیدی را تجربه می‌کند. به عبارت بهتر خاصیت و ویژگی این عمل عبادی به گونه‌ای است که وقتی انسان در زندگی خود چندین بار توفیق آن را می‌یابد، در هر سفر به نتایج بهتر و بیشتر می‌رسد و این گونه نیست که دستاوردهای آن متوقف و محدود به یک سفر و نتیجه واحد شود. این ویژگی را شاید در سایر اعمال عبادی نداشته باشیم یا دیده نشود از این رو می‌توان ادعا کرد، حج از این نظر منحصر به فرد است.

باید گفت، وقتی انسانی توفیق این سفر را می‌یابد، از ابتدا که با احرام آغاز می‌کند تا انتها که حجش به نماز طواف نساء ختم می‌شود، این نتیجه حداقلی را به دست می‌آورد که در غیاب او، ثروت و نزدیکان او حفاظت می‌شوند همان گونه که اگر خودش حضور داشت، از آنها حفاظت می‌کرد و در مقابلشان مسؤولیت داشت؛ یعنی هر مقدار که حاجی در زمان حضور در کنار خانواده و بستگان و متعلقاتش، از آنها حفاظت کند، در زمانی که در حج به سر می‌برد، خداوند از آنها حفاظت می‌کند. این یعنی خداوند می‌خواهد حاجی در ایام حج، با آرامش روحی و روانی و به دور از اضطراب اینکه چه بر سر اموال و خانواده‌اش می‌آید، به سر ببرد و این پاسخ حداقلی یعنی به‌ همان مقدار حضور، مقدار خلأ پر می‌شود و این نتیجه‌ای است که عاید هر حاجی می‌شود.

از این حداقل که بگذریم، نتایج حج نسبت به افراد بر اساس استعداد‌ها، آمادگی‌ها، صلاحیتها و قابلیتها تغییر می‌کند و البته نسبت به هر سفری نیز این نتایج متفاوت است. به عنوان مثال در سفر حج ممکن است یک حاجی وجود امام عصر(عج) را که متکامل‌ترین انسانهاست، درک کند و با نتایجی در شأن خود مواجه شود و یک حاجی معمولی که از حداقل ویژگی‌های انسانی برخوردار است نیز به‌ همان میزان استعداد و تلاش خود بهره‌مند می‌شود.

نتیجه آنکه گویی هر فرد در این سفر بر سر خوانی گسترده نشسته است که به میزان تلاش و آمادگی و صلاحیت خود می‌تواند توشه بردارد و از غذاهای مختلفی که در این سفره است، تناول کند، بنابراین اگر یک حاجی به دنبال رفع مشکلات اقتصادی خود باشد، درمان آن را می‌یابد. به عنوان مثال در متون کهن حدیثی دیده می‌شود که حاجی در بعد اقتصادی هم نتیجه می‌گیرد و تعابیری از این بعد در کلام معصوم (ع) است. روایت است که شخصی خدمت امام ششم (ع) آمد و گله کرد که مشکلات اقتصادی دارد و حضرت (ع) او را به حج توصیه کردند؛ فرد تعجب کرد؛ زیرا برای انجام این عمل عبادی، هزینه‌های اقتصادی لازم است، در حالی که مشکلات اقتصادی، او را در زندگی روزمره نیز مشکل دار کرده بود، از این رو در پی چرایی آن برآمد. حضرت (ع) فرمودند: «به حج مشرف شو و نتیجه‌اش را ببین» وی بنابر توصیه امام (ع) و با قرض به حج مشرف می‌شود، نتیجه آنکه نه تنها قرض او ادا شد، بلکه مشکلات اقتصادی‌اش نیز درمان شد.

بنابراین، می‌توان نتیجه گرفت که ائمه معصوم(ع) حج را درمان مشکلات اقتصادی دانسته‌اند و از این دست تجربه‌ها فراوان دیده شده که افراد متعددی به این روایت عمل کرده‌اند؛ یعنی با قرض هزینه سفر حج را تامین کرده‌اند، اما پس از بازگشت مشکلاتشان برطرف شده است.

در بعد معنوی چطور؟ حج چطور ارتباط عبد و مولا را تسهیل کرده و بعد معنوی زندگی را افزایش می‌دهد؟

- در بعد معنوی و نتایج آن اگر به تغییر و تحولات در رفتارهای حاجی بنگریم، می‌بینیم که پس از حج؛ نماز او، روزه او و هر عمل دیگر عبادی‌اش دچار تحولاتی شگرف شده است، به عنوان مثال اگر مناجاتهایش کمبودهایی داشت، این کمبود‌ها بر اساس استعداد‌ها و تلاش او برطرف می‌شود.

افزون بر این، اگر بخواهیم بازدارندگی از اعمال زشت و گناه داشته باشیم یا در کلام با خدا حس و حال خوبی کسب کنیم و حالمان تغییر کند و میل به گناه در ما از بین برود، با حج چنین می‌شود؛ یعنی حج درست از ابتدا و انتها به تناسب تلاش و قابلیتها، ما را به نتایج شگرف معنوی می‌رساند،‌ همان طور که نتایج مثبت اقتصادی را رقم می‌زند.

همچنین حج می‌تواند مشکلات شخصیتی همچون نداشتن خودباوری یا ضعف اعتماد به نفس را در شخصی که به توانمندی‌های خود ایمان ندارد یا از آنها بی‌اطلاع است، درمان کند.

از این رو، این عمل عبادی با نتایج متعددی که حداقل آن مشخص، اما حداکثر آن برای ما نامعلوم است، همراه است، به عبارت دیگر از کنار این عمل و آداب آن می‌توان به هر نتیجه دلخواه، البته به تناسب استعداد و تلاش دست یافت. برای همین است که نمی‌توان گفت، اگر یک سفر مشرف شوم و به نتیجه برسم، دیگر نتیجه‌ای بالا‌تر و فرا‌تر به دست نمی‌آورم و این باور نادرست است؛ زیرا انسان حتی اگر 50 بار هم به حج مشرف شود، هر بار نتیجه‌ای جدید می‌بیند. این همچون درهای دانش است که هرگز بسته و محدود نمی‌شود و بشر می‌تواند هر روز به دانشی جدید دست یابد و حج نیز چنین است.

آیا زائری که موفق به حج صحیح و کامل می‌شود، با زائری که این موفقیت را کسب نکرده، به نتایجی مشابه دست می‌یابند یا خیر؟

- ممکن است زائری به هر دلیل موفق نشود حج را به سرانجام برساند و این تصور ایجاد شود که وی بدون نتیجه مانده است؛ باید گفت که بنابر روایات اگر کسی به حج مشرف شد و به هر دلیل نتوانست عملش را به اتمام برساند و حجش نیمه کاره ماند، به چنین شخصی نیز وعده نتیجه داده شده؛ یعنی این طور نیست که اگر غیرارادی حجش ناتمام ماند، نتیجه‌ای نبیند، بلکه او نیز با نتایج خاصی مواجه می‌شود.

حتی ممکن است این پرسش مطرح شود که آیا جز حاجی کسان دیگری نیز از عواید حج او بهره‌مند می‌شوند که در پاسخ باید گفت بله، دیگرانی که با حاجی شریک عمل نبوده و همراهی نکرده‌اند و مشرف نشده‌اند نیز از حج او بهره‌مند می‌شوند.

باید توجه داشت، غیرحجاج دو گروه یکی بستگان سببی و نسبی و گروه دیگر کسانی که در حج مورد دعای حجاج‌ هستند، از حج او بهره می‌برند. درباره گروه اول روایت داریم که فقط حاجی بهره‌مند نمی‌شود، بلکه در برخی موارد افزون بر اینکه خود فرد با نتیجه‌ای همراه می‌شود، خانواده و فامیل و همسایگان او نیز بهره‌مند می‌شوند. پس در این عمل عبادی تنها با نتیجه مستقل شخصی مواجه نیستیم، بلکه نوعی از نتیجه نیز به ما می‌رسد. روایت از معصوم(ع) است که خداوند حتی زائری را که ندانسته عمل حج را به صورت مجموعه‌ای غلط و ناصحیح انجام دهد، بی‌بهره نمی‌گذارد، منتها این نتیجه را زمانی کسب می‌کند که نماز طواف نساء را به عنوان آخرین عمل حج به جا می‌آورد؛ در اینجا به تعبیر ما به او هدیه‌ای داده می‌شود.

از آن رو که اعمالش قابلیت نداشته و این هدیه‌ای از جانب خداست و وقتی آن را به دست او می‌دهند، خطابش می‌کنند که مراقب باش که از این هدیه مراقبت و نگهداری کنی و هر چه مراقبت او بیشتر باشد، ماندگاری نتیجه و هدیه برای او بیشتر است وگرنه هدیه از دست او می‌رود.