آن امام همام با کوششی خستگی‌ناپذیر و شبانه‌روزی طی سی سال، آیین اسلام و روح پیامبر(ص) و ولایت علی(ع) را زنده و مکتب جعفری را پایه گذاری کرد. همزمان با فرا رسیدن سالروز شهادت امام صادق(ع) و برای واکاوی و بررسی نقش ایشان در توسعه علمی، با حجت الاسلام والمسلمین سید مصطفی میرلوحی، مدیرکل روابط عمومی و استاد دانشگاه امام صادق(ع) گفت وگو کرده ایم که در ادامه می خوانید.

عصر حیات امام صادق(ع) از نقطه نظر تاریخی و سیاسی چه
 ویژگی هایی داشت؟

- عصر آن حضرت به لحاظ سیاسی با دو حکومت مروانی و عباسی معاصر بود که در این دوره ها بارها امام صادق(ع) بدون مشخص شدن جرمی محبوس و یا تبعید می شدند. اما امام با وجود این شرایط، از هر نوع فرصتی استفاده می کردند تا با 
راه اندازی نهضت علمی، به شیوه ای دیگر با حکام فاسق اموی و عباسی روبه‌رو شوند؛ زیرا عصر حیات ایشان از نظر اسلامی دوره ای منحصر به فرد محسوب می شود، چنانکه در این دوران انواع نهضت ها و انقلابهای فکری بیش از انقلابهای سیاسی ظهور و بروز داشت. از این جهت عصر امام صادق(ع) دوران توسعه نهضت علمی و فکری است که تا آن زمان در دنیای اسلام بی سابقه بود.

ششمین پیشوای برحق شیعه برای توسعه علوم مختلف و تأسیس دانشگاه خود چه اولویتهایی را مد نظر داشتند؟

- اولویت اصلی حضرت در نهضت علمی ایشان، مبارزه با مکاتب منحرف و جریانهای خطرناک نفاق از سوی جبهه منافقین بود. حضرت تلاش کردند در نخستین گام و به دور از قیام مسلحانه به ترویج فرهنگ دینی و رفع شبهات بپردازند؛ زیرا امویان روایات متقن دینی صادر شده از سوی رسول خدا(ص) را تحریف و در جامعه ترویج کرده بودند و از این رو نیاز بود در این زمینه اصلاحات جامعی انجام بگیرد. اولویت دیگر امام صادق(ع) تاسیس دانشگاهی برای ترویج علوم گوناگون در جهان اسلام بود که با تشکیل مدارس علمی در مدینه و عراق، این اولویت هم جامه عمل پوشید که در نهایت همین دانشگاه علمی به پایه ریزی فقه و مذهب جعفری منجر شد.

چرا امام صادق(ع) را احیاگر فقه شیعه می دانند؟

- اصطلاح رئیس مذهب شیعه که بر امام صادق (ع) اطلاق می شود، استناد به این مساله دارد که ایشان ناظر به فقه شیعی در برابر مذاهب اهل سنت است وگرنه مقصود از تشیع، همان حقیقت راستین اسلام است که مؤسس آن پیامبر اسلام(ص) بوده و امت را به متابعت از علی (ع) و اهل بیت(ع) رهنمون
 کرده اند.

امام صادق(ع) در حقیقت احیاگر فقه شیعی هستند که در دوران مختلف حکومت اموی و عباسی مورد تعرض، تهاجم و تحریف قرار گرفته بود و از این جهت ایشان را رئیس و بنیانگذار فقه شیعه و پیروان اهل بیت(ع) را با مذهب جعفری می شناسند. اما انتخاب لقب رئیس مذهب برای امام صادق (ع) به این دلیل بوده که این امام بزرگوار به جهت آزادی عملی که بر اثر درگیری امویان و عباسیان به وجود آمد، توانستند در حد وسیعی به توسعه فکری مذهب تشیع بپردازند و این مسأله هرگز به معنی نفی تلاش سایر امامان معصوم پیش و پس از این امام همام نیست.

تربیت شاگردان و اندیشمندان مسلمان مسلط به علوم مختلف از منظر امام صادق(ع) چه جایگاهی داشت؟

- تربیت و پرورش متخصصان علوم دینی در جهان اسلام یکی از مهمترین اولویتهای امام صادق(ع) بود که به این واسطه جامعه اسلامی را به سوی یک جامعه پیشرفته علمی رهنمون کرد و البته بخش اعظمی از دانشمندان اسلامی مستقیم و غیرمستقیم تربیت شده نهضت علمی و دانشگاه امام صادق(ع) هستند. آن حضرت توسط همین شاگردان خویش بیش از 48 هزار حدیث را در موضوعات گوناگون جمع آوری کردند که تاثیر بسیار شگرفی در توسعه فرهنگ شیعی و اسلام ناب محمدی(ص) بر جای گذاشت.

شاگردان مکتب جعفری در چه علومی تخصص داشتند؟

- امام صادق (ع) هر یک از شاگردان خود را در
 رشته هایی که با ذوق و قریحه آنها سازگار بود، تشویق و تعلیم می‌کردند و در نتیجه، هر کدام از آنها در یک یا دو رشته از علوم مانند حدیث، تفسیر، فقه و کلام تخصص پیدا می‌کردند.

در دانشگاهی که امام صادق(ع) تأسیس کرده بودند، شاگردان بزرگ و
 برجسته ای همچون هشام بن حکم، محمد بن مسلم، ابان بن تغلب، هشام بن سالم، مؤمن الطاق، مفصل بن عمر، جابر بن حیان و... تربیت شدند که هر یک از آنها شخصیتهای بزرگ علمی و چهره‌های درخشانی بودند که خدمات شایانی انجام دادند.

به عنوان نمونه هشام بن حکم 31 جلد کتاب و جابر بن حیان بیش از 200 جلد کتاب در زمینه علوم گوناگون بخصوص رشته‌های عقلی، طبیعی و شیمی نوشته است و به عنوان پدر علم شیمی مشهور است. دانشمندان علم حدیث شمار کسانی را که مورد اعتماد بوده‌اند - راویان ثقه - و از آن حضرت نقل کرده‌اند تا چهار هزار نفر نوشته اند.بزرگان اهل سنت چون مالی بن انس، ابوحنیفه، سفیان ثوری، سفیان بن عیینه، ابن جریح ، روح بن قاسم و... ریزه خوار خوان دانش بی‌کران او بودند.

آن حضرت آثاری هم در قالب کتب دینی از خود به یادگار گذاشته اند، تاریخ در این زمینه به چه نکاتی اشاره دارد؟

- امام صادق(ع) در حین تربیت شاگردان و جلسات درس و بحث علمی آثار ماندگاری را هم در حوزه های علوم دینی از خود به یادگار گذاشتند که شاگردان حضرت نسل به نسل آنها را حفظ کردند.

از آن آثار می توان به کتابی چون «اَلاِْهلیلیجه فی التَّوْحید» که حضرت آن را در رد منکران ربوبیت خدا تالیف کردند اشاره کرد. ایشان کتابهای دیگری با عناوین « التوحید» ،‌ رساله « اهوازیه» ،‌ « رِسالَه الاِْمامِ اِلی اَصْحابِهِ،‌ در باب سلوک دینی» ‌« رِسالَةٌ فِی الْغَنائِمِ، در تشریح خمس و غنائم» ،‌ « رسالةٌ فی وجوه معایش العباد، پیرامون انواع حرفه‌ها، تجارت، صنعت و..» ،‌ « الجعفریات،‌ مجموعه روایاتی است به ترتیب ابواب فقه» ،‌« نثر الدرر، صحیفه‌ای از کلمات قصار حضرت» ،« کتاب الحج» و ....تالیف کرده اند.