سعدی، سعدی است؛ شاعری که در عین جدیت، طنز را چاشنی کلامش می کند و دردهای جامعه را در جان خود می پرورد. اول اردیبهشت جلالی بهانه کوچکی برای پاسداشت اوست؛ بهانه ای که ما را پای صحبت های دکتر امیراسماعیل آذر نشاند. استادی که سیمایش با برنامه مشاعره برای بسیاری از مردم آشناست.

بر هیچ کس پوشیده نیست که آثار سعدی در جهان بویژه اروپا بسیار معرفی شده است. ترجمه این آثار بیشتر به چه زبان هایی بوده است؟

اولین بار اوایل قرن هفدهم شخصی فرانسوی به نام آندره دوریه گلستان سعدی را ترجمه کرد و پس از او شخصیت های دیگری مانند سر ویلیام جونز به زبان فرانسه و به زبان انگلیسی بخش هایی از گلستان را ترجمه کردند. در میان این ترجمه ها، ترجمه اندره دوریه سبب شد سعدی تمام اروپا را تحت تأثیر قرار دهد به حدی که کارنو، رئیس جمهور فرانسه نام سعدی را روی خود گذاشت و در تاریخ، سعدی کارنو لقب گرفت. افراد دیگری نیز مانند مادام دورلند تلاش کردند اندیشه های سعدی را در تمام اروپا منتشر کنند. با این تلاش ها دیری نپایید که سعدی اروپا را تسخیر کرد و ترجمه های مختلفی از آثار او در غرب منتشر شد. این ترجمه ها تأثیرات مثبت زیادی در اروپا گذاشت و پس از خیام، نام سعدی بر صدر شخصیت های ایرانی در اروپا قرار گرفت.

سعدی را بیشتر شاعری جامعه شناس و اجتماعی دیده ایم و حتی برخی منتقدان نیز عرفان سعدی را عرفانی زمینی می دانند. حال اندیشه های دینی و عرفانی سعدی تا چه اندازه در آثارش موثر بوده است.

سعدی شریعتمدارترین شاعری است که من سراغ دارم. حتی گاهی این گونه می گوید: «من آن نیم که حلال از حرام نشناسم / که باده با تو حلال است و آب بی تو حرام» حتی در چنین شعری، وجود شریعت را رعایت می کند. سعدی حکایت هایی در آثارش به کار می برد که یا از شنیده های خودش است یا در میراث مکتوب قبل از او وجود داشته یا خود ساخته و پرداخته است؛ یعنی شخصیتی گرفته و بر مبنای ملاحظات آن شخصیت حکایت را بنا گذاشته است. من اعتقاد دارم گلستان ارتباط های انسان را در جامعه پیوند می دهد و انسان را به خدا نزدیک می کند و غزل های سعدی درست مانند دو بال ابر انسان را روی خود می نشاند و به کهکشان ها می برد. سعدی یک روش و منشی در داستانسرایی دارد و آن این است که معمولا با بیتی آغاز می کند که براعت استهلال دارد و بعد بدنه داستان را می گوید و بعد نتیجه را عاید خواننده می کند. حتی این روش را در یک حکایت دوبیتی او می توان دریافت مانند این حکایت:

«یکی پای خار یتیمی بکند / به خاک اندرش دید صدر خجند

همین گفت و در روضه ها می چمید / کزان خار بر من چه گل ها دمید»

مقلدان سعدی تا چه اندازه در شیوه تقلید از او موفق بوده اند؟

سعدی در غزل هم همه را به اشتباه انداخته است. ما شاعرانی مانند جامی و قائم مقام فراهانی داشته ایم که از سعدی تقلید کرده اند، ولی مانند سعدی موفق نبوده اند. در بوستان هم تلاش می کند ذهن انسان را تلطیف و به خدا نزدیک کند. غزل سعدی، غزل در حقیقت سهل ممتنع است در عین این که از این غزل می توان لذت برد، ولی از آن تقلید نمی توان کرد و هیچ کس نتوانسته از سعدی تقلید کند.

سعدی در شیوه غزلسرایی آیا مقلد بوده است؟

پایه گذار غزلی که سعدی آن را به اوج برد، انوری ابیوردی بوده است. در غزل سعدی بسیار می توان مضامین تربیتی یافت. در نتیجه سعدی مصلح جامعه است و می خواهد جامعه را اصلاح کند و در غزل یکه تاز میدان خودش است. ساده غزل می گوید در عین این که قابل تقلید نیست.

اگر مقایسه ای میان بوستان و مثنوی معنوی از نظر دیدگاه تربیتی و اندیشه های دینی داشته باشید چه تفاوت ها و تشابهاتی وجود دارد؟

میان مولوی و سعدی فاصله بسیار است. مولوی به جایی دست انداخت که دست هیچ کس نه در ایران و نه در خارج از ایران به او نمی رسد. جهان بینی مولانا با جهان بینی سعدی بسیار متفاوت است.

تا چه اندازه با این جمله موافق هستید که سعدی شاعری صاحب سبک است؟ آیا از نظر شما نقدی نیز می توان به آثار سعدی وارد کرد؟

صددرصد با این که سعدی شاعر صاحب سبک است موافقم. شاعران بزرگ ما همه صاحب سبک هستند و از همه اینها بالاتر سعدی است که صاحب واقعی سبک سهل ممتنع است. در غزل، نظم و نمونه عالی کارش نثر مسجع است. سعدی یک شاعر متشرع است با جهان بینی فوق العاده خاص. سعدی از نظر جمال شناسی ادبی شخصیتی خاص است، اما اگر بخواهیم به کار سعدی ایرادی وارد کنیم این است که سعدی قصد دارد در بوستان به شاهنامه پهلو بزند و شاید نباید این کار را می کرد چون سعدی خود سعدی بود و نیازی نداشت به شعر فردوسی پهلو بزند مخصوصا در شعرهایی که سعدی جای پای فردوسی پا گذاشته است شعرهایش کمی ارزشش را از دست می دهد.

معصومه کلانکی / جام جم