در این مقاله می کوشیم تا این حقیقت تاریخی روشن شود که رئیس مذهب شیعه بودن امام صادق علیه السلام نه به معنای فاصله افتادن این مذهب از اسلام راستین که به معنای حق عظیمی است که ایشان در اعتلا و احیای مذهب حقه شیعه داشته اند.لقب رئیس مذهب شیعه، بدین جهت برای امام ششم شیعیان شهرت یافت که معارف شیعی در دوران ایشان و در سایه تعالیم حضرتش، فرصت انتشار یافت. برای آشکار شدن اهمیت این مجال تاریخی، اشاره ای کوتاه به فشارهای اجتماعی و سیاسی وارد بر امامان پیش از حضرت صادق(علیه السلام) لازم است.



این فشارها گرچه در ابتدا، به عنوان سیاستی راهبردی، از سوی دستگاه های حاکمه تعقیب می شد، اما جو اثرپذیر مسلمانان که به راحتی تحت تاثیر تبلیغات قرار می گرفت بر تنگناها می افزود و البته مصلحت جویی ها و عافیت طلبی ها نیز مزید بر علت می شد.

در میان ائمه(علیهم السلام) امیرالمومنین علی(علیه السلام) به جهت سوابق بی نظیر و توصیه های مکرر رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) موقعیت ویژه ای داشت که لازمه طبیعی آن مورد توجه قرار گرفتن ایشان از سوی مسلمانان بود، اما چنین نشد. بحث بر دور داشته شدن آن حضرت از خلافت نیست بلکه حتی در حوزه های فکری و عقیدتی نیز زمینه ظهور جدی در اختیار ایشان نبود. کدام یک از خطبه های مفصل و مهم نهج البلاغه، در دوران بیست وپنج ساله خانه نشینی امام(علیه السلام) ادا شده است؟

مردم حتی در دوران حکومت حضرت علی(علیه السلام) نیز تبعیت و انقیاد جدی نسبت به ایشان نداشتند، چه در امور دینی و چه در امور حکومتی. تفصیل این سخن فرصتی دیگر می طلبد. وقتی عرصه بر علی بن ابی طالب چنین تنگ باشد، وضعیت امامان بعدی معلوم خواهد بود، زمانی که با روی کار آمدن بنی امیه و فاصله گرفتن نسل ها از صدر اسلام هرچه می گذرد، کار بر ائمه(علیهم السلام) سخت تر می شود.

در اواخر دوران امامت حضرت باقر (علیه السلام) همزمان با ضعف مفرط بنی امیه، فشارها بر آن حضرت کاهش یافت و شرایط اجازه تشکیل حلقه های درس و بیان حقایق دین و شریعت را به آن جناب می داد، همچنان که آمد و شد اصحاب نزدیک امام (علیه السلام) نیز مقدورتر می گشت. این میراث به امام صادق(علیه السلام) نیز رسید و از آغاز دوران امامت ایشان تا پایان عمر بنی امیه، یعنی سال 132 ادامه داشت.

در رجال شیخ طوسی، نام 3223 نفر به عنوان اصحاب امام صادق برده شده است. از حسن بن علی وشاء یکی از اصحاب امام رضا(علیه السلام) نقل شده که گفت: در مسجد کوفه نهصد نفر را دیدم که از جعفربن محمد(علیهما السلام) حدیث نقل می کردند. (رجال نجاشی/ شماره 80)

البته چنین ارقامی بدان معنا نیست که همه این افراد، به یک میزان مورد وثوق امام(علیه السلام) قرار داشتند، لذا آن حضرت نسبت به عده محدودتری از اصحاب خود، توثیق ها و تجلیل های ویژه نموده و به برخی اجازه می دادند تا در مباحث مختلف وارد میدان شوند و به بحث و حتی مناظره بپردازند. در رجال کشی نقل شده که مردی شامی در مجلس امام (علیه السلام) وارد شد و عرض کرد: شنیده ام که برای هر سئوال پاسخی دارید، پس آمده ام که با شما مناظره کنم. امام(علیه السلام) فرمود: در چه موضوعی بحث داری؟ گفت: در قرآن. امام به حمران بن أعین فرمود: پاسخ این مرد را بده. مرد شامی خطاب به امام گفت: من می خواهم با خود شما بحث کنم. حضرت فرمود: اگر بر حمران چیره شدی، بر من غلبه یافته ای. سپس در آن جلسه زراره بن أعین در فقه با مرد شامی مناظره کرد، هشام بن سالم در توحید و هشام بن حکم در امامت و مومن طاق نیز در پاره ای امور اعتقادی. (بحار 47/407)

پس از این مقدمه، به موضوع اصلی مورد نظر در این مقال می پردازیم و آن را با سئوالی آغاز می کنیم: آیا امام صادق(علیه السلام) با توجه به فرصت ویژه و بی سابقه ای که پس از گذشت بیش از یک قرن از تاریخ تشیع برای ایشان حاصل شد، در مورد معنا و مفهوم تشیع و چیستی آن، مطالبی فرموده یا خیر؟ پاسخ یقیناً مثبت خواهد بود. مگر ممکن است امام در موضوعات فقهی، چنان فرمایش های متعدد و تعالیم فراوانی بیان کرده باشند که متون فقهی ما به طور عمده بر محور سخنان آن حضرت (و پدر گرامی شان) قرار یافته، آنگاه در باب مسائل عقیدتی که پایه و اساس دیانت است، مطالبی قابل توجه و مبنایی نفرموده باشند؟

طبیعتاً همان گونه که در فقه، نقلیات کمتری از چهار امام اول حتی امیرالمومنین(علیه السلام) در مقایسه با امامان پنجم و ششم وجود دارد، در اعتقادات نیز مطالب نقل شده از آن دو امام، به ویژه امام صادق به مراتب بیشتر است، لذا نمی توان در ارائه تعریف از تشیع سخنان امام ششم را لحاظ ننمود. امامان یک سلسله متصل به رسول خدایند که سخن شان یکی است و مرام واحدی را معرفی و ترویج می کنند. چنان که از امام صادق(علیه السلام) نقل است: «سخن من، سخن پدرم و کلام پدرم، کلام جد من است و آن کلام حسین و... سخن رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) است که سخن خدای متعال است.» (کافی 1/53) اما بی توجهی به شرایط ویژه و سخت زمانی امامان در القا و بیان این مرام و منظومه اعتقادی، خبط بزرگی است.

شاگردان امام صادق(علیه السلام) از سخنان و تعالیم ایشان مکتوباتی را تالیف کردند که اصول نامیده می شود و به تعبیر میرداماد «حدود چهارهزار شاگرد در محضر امام صادق(علیه السلام) بودند که کتب و تالیفاتشان فراوان بوده اما تعدادی که اعتبار آنها مقبول قرار گرفت و مورد اعتماد واقع شد، اصول چهارصدگانه نامیده شده است.» (الذریعه2/130) در مورد اعتبار این مجموعه های روایی، دانشمندان علم حدیث سخنان فراوان گفته اند. میراث حدیثی امام صادق(علیه السلام) در فاصله زمانی پس از ایشان تا حدود دو قرن بعد که تالیف کتب جامع روایی آغاز شد، از سوی امامان بعدی نیز تقویت شد و البته طبعاً این میراث در معرض آفات خاص خود نیز قرار داشت. سخن در این است که آیا هیچ اثر و ثمری از آموزه های آن امام بزرگ، در تعریف تشیع و بیان چارچوب های آن به ما نرسیده است؟ آیا روشنفکران ما می توانند بی نیاز از این مجموعه به ارائه مفهوم تشیع اقدام کنند؟

هرقدر هم که کسی در میزان اعتبار میراث حدیثی شیعه تردید و یا حتی غلو کند، امکان نادیده گرفتن و ناچیز انگاشتن آن مبانی علمی را ندارد.

یکی از برخوردهای غیرعلمی- در ظاهر علمی- و تا حدی عوام گرایانه با حدیث را مثال می آوریم. اگر شخصی موجه و موثق و کاملاً مورد اعتماد، حادثه یا مطلبی را برای شما، از قول شخص ثالثی نقل کند و بر صحت نقل تاکید نماید، چه بسا شما بدون آنکه شخص ثالث را بشناسید، به واسطه اعتماد به ناقل مستقیم که با او مواجه بوده اید و تکیه بر این که او به هرکسی اعتماد نمی کند مطلب را بپذیرید. در این حالت شما مطلب مورد نظر را با دو واسطه- راوی- دریافت کرده اید که واسطه اول برایتان مجهول و واسطه دوم برایتان کاملاً مورد اعتماد است اما به قرینه تاکید واسطه دوم و شناخت و اعتمادتان به وی، به نقل اعتماد می ورزید. بنابراین اگر گفته شود که هر حدیثی به صرف مجهول بودن یک راوی آن، محکوم به بطلان است، بدون آن که قرائن موجود ملاحظه شود، حکمی علمی نشده است. این تنها یک نمونه و مثال بود.

از تاریخ حدیث شیعه به روشنی فهمیده می شود که بسیاری از اصول چهارصدگانه- که ذکرش گذشت- به دست صاحبان کتب اربعه- به ویژه جناب کلینی صاحب کتاب کافی رسیده است. لذا آنان قرائنی افزون بر صحت سند حدیث در اختیار داشته اند. از آنجا که این بحث، مسئله ای فنی در علم حدیث است ما به همین اشاره اکتفا می کنیم به امید آنکه طرح موضوعی در ذهن خوانندگان محترم باشد، زیرا خدشه نمودن بی امان در میراث حدیثی، یکی از آفات دین شناسی های امروزین جامعه ما است.

اما در ادامه بحث اصلی خود باز هم با خدشه کنندگان مماشات نموده و از احادیثی نمونه می آوریم که از نوع صافی های سخت گیرانه گذشته و همه گزینش های گاه غیر علمی را پشت سر گذاشته اند، اما باز هم در صحنه مانده اند. نمونه ای از این احادیث صحیح السند از اصول کافی، که از امام صادق(علیه السلام) نقل گردیده، چنین است:



- باب وجوب طاعت/ حدیث 6: ما قومی هستیم که خداوند طاعتمان را واجب ساخته است.

- باب آنکه ائمه (علیهم السلام) والیان امر الهی و گنجینه داران علم اویند/ حدیث 5: ما حجت های الهی بر بندگانش و گنجینه داران علم اوییم.

- باب نص خدا و رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) بر ائمه(علیهم السلام)/ حدیث 102: از امام صادق(علیه السلام) در مورد آیه «اطیعوالله و اطیعوالرسول و اولی الامر منکم» سئوال شد پس فرمود: این آیه در مورد علی بن ابی طالب(علیهما السلام) و حسن(علیه السلام) و حسین(علیه السلام) نازل شد... سپس در مورد علی بن حسین (امام سجاد(علیه السلام)) و پس از ایشان در محمدبن علی (امام باقر(علیه السلام)) استمرار یافت...

- باب غیبت/ حدیث10: اگر به شما خبر رسید که صاحب این امر (رسالت مهم الهی در گستردن دین و عدل در عالم) غایب شده است، این مسئله را انکار نکنید.از احادیثی که مضمون آنها قابل انکار نیست- و نمونه های فوق گوشه ای از آنها است- به دست می آید که انتصاب الهی امامان شیعه (که عصمت لازمه آن است) علم لدنی و الهی آنان و غیبت امام عصر (عج) از موارد غیرقابل حذف در تعریف تشیع است.

*لازم به ذکر است که نسبت دادن عنوان رئیس مذهب شیعه به امام صادق علیه السلام کلامی غلط است که بعضی از افراد تعمدا آن را بیان می دارند و عده ای هم از روی جهل به هر حال این کلام نادرست می باشد و علت اشتباه و نادرست بودن آن هم این است که اولا دین و مذهب صاحبی دارد و آن خداوند تبارک و تعالی می باشد و دین مبین اسلام توسط پیامبر نور و رحمت حضرت ختمی مرتبت حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم برای هدایت بشر از جانب خداوند آورده شده است تا ما با تبعیت از آن به سعادت و کمال در این دنیا و هم در آخرت برسیم .

و ثانیا این که عده ای با بیان مکرر این که امام صادق علیه السلام موسس و رئیس مذهب شیعه هست می خواهند این ذهنیت را در افراد ایجاد کنند که شیعه پیدایش و تاسیس آن به زمان امام صادق علیه السلام بر می گردد و یک فرقه منشعب شده از اسلام است و مذهب جعلی و غیر صحیصی است و اهل سنت چون قدمت بیشتری دارد ، مذهب حقه است در حالی که اصل شیعه و تاسیس آن به زمان حیات پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم بر می گردد لذا با این بیان که عرض شد نسبت رئیس مذهب شیعه و یا موسس آن را به امام صادق دادن کلامی غلط است که باید این نکته را به گوینده آن تذکر داد .