شاید بتوان گفت به همان اندازه که روابط عراق با ایران و سوریه سمت‌وسویی مثبت گرفته و به سوی نوعی همگرایی پیش ‌رفته است، به همان میزان روابطش با دیگر همسایگان جهتی منفی گرفته و در نتیجه به سوی نوعی واگرایی متمایل ‌شده است

• رابطه‌ای نزدیک‌تر از همیشه

می‌توان ایران را شاخص‌ترین همسایه عراق طی 10سال گذشته به‌ویژه پس از مرحله موسوم به «سقوط» در عراق یعنی فروپاشی دیکتاتوری صدام، تلقی کرد. ایران طی این مدت کوشید با حمایت از فرایند سیاسی عراق و تقویت گام‌های این کشور به سوی آرامش و ثبات، عراق را به مثابه همسایه‌ای فعال و پویا به صحنه منطقه بازگرداند. ایران اخیرا پس از یورش ناگهانی داعش به استان‌های غربی عراق و نیز نزدیک شدن به منطقه کردستان در شمال این کشور کوشید از دولت عراق حمایت کند و در شکست محاصره اعمال شده بر برخی از شهرها ازجمله شهر آمرلی نقشی کلیدی ایفا نماید. افزون بر حوزه سیاسی، ایران در عرصه اقتصادی و تجاری هم کوشید پشتیبان اقتصادی عراق باشد. در حال حاضر، عراق دومین شریک تجاری ایران پس از چین است و بیشترین واردات عراق از ایران انجام می‌گیرد. هرچند که در این بین، ترکیه حتی در حوزه گردشگری هم کوشید از ایران گوی سبقت را برباید، اما تعامل همگرایانه و مثبت ایران به‌ویژه در سال‌های اخیر باعث شد تا افکارعمومی در این کشور به سمت ایران گرایش یابد و پس از درگرفتن بحران استان‌های شمالی و ورود داعش به این کشور، به میزان بسیار بالایی از خرید کالاهای ترکیه و عربستان کاسته شد و به همان میزان، صادرات ایران به عراق رشد یافت.

• یارگیری فرقه‌ای

همسایه جنوبی عراق یعنی عربستان، هم به راه ترکیه رفت و همان شیوه را در تعامل با حاکمیت جدید پس از صدام در عراق درپیش گرفت. خاصه اینکه عربستان بیش از ترکیه، به عراق از روزنه مذهبی می‌نگریست و شکل‌گیری حاکمیتی شیعی یا ورود شیعیان به اغلب پست‌های سیاسی و امنیتی در عراق در کنار ایران را تهدیدی برای حوزه نفوذ خود در منطقه می‌دید. از این رو، طی سال‌های گذشته هرچند گفتمان تعامل آرام را در سطح سیاسی با عراق درپیش گرفت اما در میدان و در عمل، راهی دیگر رفت.

مشارکت عربستان در اجلاس سران‌عرب در عراق در پایین‌ترین سطح، خودداری از بازگشایی سفارت در بغداد و اکتفا کردن به زمزمه بازگشایی آن در آخرین سفر ابراهیم جعفری به جده و ایفای نقش آشکار در رویدادهای خونین این کشور، نمونه‌ای از کیفیت تعامل عربستان با این کشور بود. طبعا عربستان در این سیاست تنها نبود و کشورهای اقماری آن دست‌کم در حوزه خلیج‌فارس هم همین راه را رفتند. هرچند که قطر ‌سازی‌ دیگر می‌نواخت اما به‌طور کلی سیاستی مشابه را درپیش گرفت.

• بازی با مهره کردها

ترکیه هرچند از شکل‌گیری نظامی جدید با رویکردی تکثرگرا در عراق استقبال کرد اما بیش‌از همه‌چیز به این کشور به مثابه حوزه نفوذی جدید نگریست و کوشید با ایفای نقش در تعریف سیاست‌های کلان آن و نیز یاری‌گیری مذهبی‌، عراق را از دایره پیوند و ارتباط با محور رقیب خارج سازد.

ترکیه در ابتدا رویکردی مثبت را در پیش گرفت اما به سرعت و در پی اختلاف‌نظر با دولت مرکزی عراق درباره پناه‌دادن به طارق الهاشمی، معاون فراری رئیس‌جمهور سابق، تعامل با کردها و کیفیت برخورد با رادیکال‌های الانبار، اختلافات میان بغداد و آنکارا شدت گرفت تا جایی که دوطرف سفرای خود را فراخواندند. هرچند بعدها اردوغان و داوود اوغلو کوشیدند با سفر به بغداد از شدت و حدت این اختلافات بکاهند و عراق را به مثابه بازاری عظیم در رقابت با ایران و دیگر کشورهای همسایه از دست ندهند، اما مجددا و در پی اقدام کردها در صادرات نفت از طریق خط لوله جیهان ترکیه و دخالت مستقیم آنکارا در برخی از تصمیم‌گیری‌های کردها و سفرهای مسعود بارزانی و انوشیروان بارزانی به آنکارا و سپس اختلاف نظر دوپایتخت درباره مسئله استراتژیک سوریه، این اختلافات از مرز تعارفات دیپلماتیک گذشت و صراحتا هر دو طرف به جنگ لفظی در رسانه‌ها پرداختند.

• شراکت استراتژیک

در غرب عراق اما وضعیت به‌گونه‌ای دیگر بود. سوریه متحد استراتژیک ایران در منطقه و در جهان عرب، سیاستی همسو با ایران را در تعامل با عراق تعریف کرد. از این‌رو، از قدرت گرفتن شیعیان در بغداد استقبال کرد. اما با بروز بحران در این کشور، مرزهای دوکشور ناآرام شد و گروه‌های رادیکال با بهره‌برداری از بیابان‌های وسیع میان دوکشور، حملاتی را از داخل خاک سوریه به عراق سامان دادند.

این امر کم‌کم اوج گرفت تا در سایه بحران‌های سیاسی متوالی در عراق، ابتدا گروه‌های رادیکال مذهبی در استان الانبار در غرب عراق فعال شدند و سپس ورود گروه تروریستی داعش به این استان و سپس 2 استان نینوا و صلاح‌الدین، حاکمیت عراق و سپس کردها را از نظر امنیتی آزار داد. مسئله‌ای که همچنان بازخوردهای آن را در دوسوی مرزهای این کشورها شاهد هستیم و اساسا یکه‌تازی داعش و در رأس آن، ابوبکر بغدادی از قبل همین بیابان‌های وسیعی است که پاشنه آشیل 2کشور تلقی می‌شود.

• رابطه ای پر از بیم و امید

اردن یکی دیگر از همسایگان عراق هرچند که مرزهای محدودی با این کشور دارد، اما به‌علت همگونی مذهبی معترضان عراقی با قدرت حاکم در امان، و نیز به‌علت مهاجرت هزاران عراقی در زمان حمله آمریکا به عراق، این کشور هم نقشی تأثیرگذار در شکل‌دهی به تعاملات احزاب عراقی با همدیگر داشته است. شماری از رهبران معترضان استان الانبار که با دولت عراق اختلاف دارند، در اردن مستقرند و حتی نمایندگان نوری مالکی نخست‌وزیر سابق عراق برای دیدار با آنان به اردن رفتند.

کما اینکه حضور و فعالیت القاعده در اردن و نیز همدلی احزاب سلفی تندرو یا اسلامگرای اردن با احزاب مخالف دولت شیعی در عراق به‌نحوی از انحا در رویدادهای جاری در عراق تأثیرگذار و دخیل بوده است. با وجود این، حاکمیت اردن به‌علت نگرانی از کشیده شدن منازعات و بحران‌های عراق و البته سوریه به داخل کشور، می‌کوشد تا خود را از آتش نزاع عراق دور دارد. هرچند که عربستان همواره کوشیده است تا از دروازه‌های اردن هم راهی به سوی عراق بگشاید و در آتش جنگ این کشور بدمد.