به گزارش مجله شبانه باشگاه خبرنگاران، بنای سنگی «اسپاخو» منسوب به دوره ساسانی، قدیمی ترین بنای ثبت شده از این دوره در خراسان شمالی و تنها بنای سنگی به جا مانده از دوران ساسانیان در شرق کشور است.

بنای سنگی اسپاخو که گاه کلیسا و گاه آتشکده نامیده می شود در روستایی به همین نام در کیلومتر 115 محور بجنورد به جنگل گلستان و در61 کیلومتری جنوب غرب شهر آشخانه، مرکز شهرستان مانه وسملقان روی تپه ای مرتفع در دامنه جنگل های سوزنی برگ ارس و در قسمت جنوبی روستای اسپاخو واقع شده است.

روستای اسپاخو در دامنه های جنوبی ارتفاعات «حسن بگ» و «ایلانلی»(قورخود)از رشته ارتفاعات البرز شرقی ومشرف به مناطق پست وهموار، میان کوهی قرار گرفته است. اسپاخو در یکی از دربند های حاصلخیز جنوبی این کوهستان ها قرار دارد که از ۳ جانب شمال،غرب وشرق به ارتفاعات بلند و تنها از جنوب به دشت میان کوهی بزرگی منتهی می شود.

در دامنه ها وارتفاعات شمالی روستای اسپاخو دره های بزرگ وکوچک متعددی وجود دارد که اکثر آن ها چشمه های آب شیرین دارد و به سمت باغ ها ومزارع امروزی روستا در جریان هستند. وجود چشمه وقنات های متعدد، یکی از مهم ترین عوامل وجود استقرارهای انسانی در این منطقه از دوران های مختلف بوده است.

در ارتفاعات، جنگل های تنک درختان ارس و در مناطق هموار و پست، بوته های خار و بادام وحشی پوشش گیاهی غالب منطقه است.

به گفته اهالی روستا، در گذشته، چشمه های بیشتری در منطقه جریان داشت و وسعت باغ ها و مزارع کشاورزی نیز بیشتر بوده اما امروزه بخش وسیعی از زمین های پایین دست روستای اسپاخو خشک و بی حاصل شده و تنها اطراف روستا را باغ های میوه محصور کرده است.

به طور کلی، این منطقه از جمله سرزمین های خشک وکوهستانی شمال خراسان است که تنها منابع تامین آب آن چشمه ها و قنات هایی به شمار می رود که از دامنه و دره های کوهستانی جریان دارد.

پس از طی 61 کیلومتر از شهر آشخانه در مسیر جاده آسیایی به سمت جنگل گلستان به دو راهی روستای اسپاخو رسیدم. این روستا در 5 کیلومتری جاده آسیایی قرار دارد. بعد از رسیدن به دو راهی اسپاخو بر خلاف انتظارم هیچ گونه تابلویی که نشانه و راهنمای بنایی تاریخی در این روستا باشد وجود نداشت.

اولین کمبود و بی مهری به آثار تاریخی در شهرستان مانه و سملقان را در همین دو راهی دیدم. اما به دلیل نبود تابلوی راهنمایی، به راحتی نمی توان اطلاعات دقیقی از محل قرار گرفتن بنا به دست آورد و به هر حال با پرس و جو از چند نفر سمت و سوی محل را پیدا کردم و با این وضعیت، این سوال برایم مطرح شد که اگر گردشگری از یک کشور خارجی به این مکان بیاید چه تصمیمی در این دو راهی خواهد گرفت؟

ما با سختی محل را پیدا کردیم. از فاصله چند کیلومتری بناهای روستا کاملاً نمایان می شود و وقتی به روستا می رسیم با پذیرایی گرم روستاییان به مکان مورد نظر می رویم.

یکی از اهالی روستا می گوید: از زمان های گذشته این محل به آتشکده معروف بوده و همه ساله گردشگران داخلی و خارجی در فصل های مختلف سال برای دیدن این اثر تاریخی به این منطقه می آمدند.

«اکرامی» یکی از اعضای شورای اسلامی روستا درباره کمبود امکانات رفاهی در این مکان می گوید: با وجود این که همه ساله مسافران وگردشگران زیادی برای بازدید از این بنا به این روستا می آیند اما متاسفانه حداقل امکانات نیز برای رفاه حال مسافران و گردشگران در این روستا وجود ندارد.

وی می افزاید: در سال های گذشته، یک سرویس بهداشتی برای رفاه حال مسافران در این روستا ساخته شد اما گویی ساخت آن فقط رفع تکلیف بود چون بعد از گذشت یک سال این سرویس ها خراب شد و از بین رفت.

وی با اشاره به این که از سال 1380 تاکنون هیچ اقدامی به منظور ساخت امکانات اولیه در این روستا انجام نشده است می گوید: در این روستا هیچ گونه امکانات رفاهی از قبیل استراحتگاه، سرویس بهداشتی مناسب و حتی محلی برای پارک خودروها وجود ندارد.

در اطراف این بنا و روستای اسپاخو، روی تپه ای قبرستانی وجود دارد که از نظر وضع دفن و مقبره سازی با طرز تدفین مسلمانان تفاوت کلی دارد و قبرهایی به صورت خانوادگی وجود دارد که به گفته کارشناسان این شواهد حاکی از آن است که اقوام خاصی از زرتشتیان در این منطقه وسیع زندگی می کردند و این بنای عظیم مربوط به آن هاست و قبرستان نشان می دهد که افراد پس از مرگ به صورت فامیلی در کنار یکدیگر دفن می شدند. ولی شکل دفن و سنگ های قبر آن ها با قبرستان مسلمانان تفاوت دارد.

معماری این بنا از ترکیب گنبد و ایوان الگو گرفته است؛ ترکیبی که سابقه کهنی در معماری بناهای دوران تاریخی و اسلامی دارد. البته در نظریه ای دیگر معماری این بنا الگو گرفته از پای فیل مشهور به پافیلی است که از پابرجا ترین انواع معماری محسوب می شود.

طرح این بنا ترکیبی از یک ایوان با پلان چهار گوش، تالار و یک اتاق چهار گوش در قسمت شرقی است که ایوان آن به وسیله دهلیز به اتاق قسمت شرقی ایوان مرتبط است، پوشش سقف اتاق به صورت گنبدی از نوع پوشش های نیمکره ای و قابل مقایسه با گنبد چهار طاق های ساسانی است. بنای سنگی اسپاخو در حقیقت پابرجاترین اثر باستانی سده های قبل از اسلام در خراسان پهناور دیروز و استان خراسان شمالی امروز است که از نظر تاریخی اهمیت ویژه ای دارد.

با وجود این که بنای سنگی اسپاخو را به عنوان کلیسا نیز می نامند اما آتشدان و حفره هایی در سقف برای خروج دود دارد و این احتمال را قوت می بخشد که این معبد توسط زرتشتیان ساخته شده باشد و اهالی محل هم به نقل از قدیمی ها، چنین نظری دارند.

«محمد جواد جعفری» کارشناس باستان شناسی می گوید: بنای سنگی اسپاخو یکی از پا برجا ترین بناهای تاریخی در خراسان شمالی است که از نگاه تاریخی اهمیت ویژه ای در مطالعات باستان شناسی این منطقه دارد.

وی در ادامه می افزاید: برای وجه تسمیه «اسپاخو» واژه «هسپ+ اخو و اسپ + اخو»به معنای محل پرورش اسب و واژه (آسیاب خون) مطرح شده است.

این اثر روی تپه ای نسبتا مرتفع در جنوبی ترین بخش بافت مسکونی دهکده اسپاخو قرار دارد.

وی با اشاره به معماری بنا می گوید: معماری بنا الگو گرفته از ترکیب گنبد و ایوان است که سابقه کهنی در معماری بناهای دوران تاریخی واسلامی ایران دارد.

«جعفری» می افزاید: بنای اسپاخو در سال 1345 توسط یک گروه باستان شناسی که به سرپرستی دکتر «عزت ا... نگهبان» مشغول بررسی محوطه ها و آثار شمال خراسان بودند شناسایی شد و در سال 1356 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید. در این بررسی از بنای اسپاخو با توجه به ویژگی های ساختاری آن به عنوان کلیسا یاد شده است و به کلیسای اسپاخو موسوم شده است.

این کارشناس باستان شناسی می افزاید: این بنا تا قبل از مرمت واستحکام بخشی آن در سال 1380 در نتیجه عوامل انسانی وطبیعی آسیب فراوانی دیده بود که این اقدامات تنها از فرو پاشی بنا جلوگیری کرده است.

وی از مهم ترین اقدامات دراستحکام بخشی بنا را مرمت بخش های تخریب شده، ایجاد ۳ دیواره پشت بند در نمای غربی بنا ویک سطح مصطبه ای شکل از سنگ و سیمان در همین ضلع برای جلو گیری از بخش های غربی یاد می کند و می افزاید: اسپاخو با جهت طولی شرقی_غربی، ترکیبی از دو فضای ایوان مستطیل شکل و تالار گنبد دار و مربع شکل است. مصالح عمده ساخت بنا سنگ و ساروج است و از تیرهای چوبی کوچک نیز در بخش هایی از آن استفاده شده است.

این کارشناس در مورد ابعاد کلی بنا می گوید: ابعاد کلی بنا 12.5 در21.5 متر و ارتفاع بنا از بالاترین بخش های باقی مانده گنبد تا کف تالار 10.5 متر است.

به گفته وی، در مجموع ترکیب ساختاری بنا را می توان به 3 بخش گنبد، تالار وایوان تقسیم کرد. ورودی اصلی بنا یعنی ورودی ایوان رو به شرق است و از 3 ورودی دیگر فرعی بنا 2 عدد در ضلع شمالی و یکی در ضلع جنوبی قرار دارد.

«جعفری» یکی از ویژگی های حائز اهمیت در معماری بنای اسپاخو را چگونگی شکل ورودی های آن می داند و اظهار می دارد: این ورودی ها از دو بخش طاق وپایه تشکیل شده که طاق به شکل یک نیم دایره و روی دو جرز پایه قرار گرفته و قطر نیم دایره طاق از عرض ورودی در بخش پایه بیشتر است و در اصطلاح این نوع شکل ترکیب طاق و پایه را طاق های جا کلیدی شکل می نامند که نمونه هایی از این نوع طاق را در بنای آتشکده تخت سلیمان ،کاخ اردشیر در فیروز آباد وکاخ کسری در عراق می شناسیم.

معماری بنای سنگی اسپاخو برگرفته از معماری بناهای مذهبی و حکومتی دوران تاریخی ایران است اما معماری دوران ساسانی نیز در این بنا به خوبی نمایان است. در هر یک از نماهای شمالی و جنوبی بنا 9 طاقچه کوچک مستطیل شکل با ابعاد 30 تا 45 سانتی متری در یک امتداد قرار دارد که بخش فوقانی تمامی این طاقچه ها با 2 یا 3 عدد از تیرهای چوبی کوچک و سخت درخت ارس پوشیده شده است.

در نمای ضلع غربی بنا نیز 5 عدد از این طاقچه ها وجود دارد. فضای داخلی بخش تالار که با سقف گنبدی پوشیده شده مربع شکل و دارای 3 ورودی از اضلاع شمالی،جنوبی و شرقی است.

وی ادامه می دهد: در دیواره های چهار گانه فضای داخلی تالار 12 طاقچه به ابعاد میانگین هر کدام 70 در100 سانتی متر به شکل نامتقارن قرار گرفته اند. در دیواره ضلع غربی تالار و در مرکز آن طاقچه ای بزرگتر از دیگر طاقچه های تالار به ابعاد 170در250 سانتی متر وجود دارد که به نظر می رسد محراب تالار است. 4 ضلعی تالار در بخش سقف به وسیله چهار سه کنج به گنبد دایره شکلی منتهی می شود. از مهم ترین نکات حائز اهمیت در تزئین ایوان بنا وجود 2 پنجره کور در نمای دو جرز شمالی و جنوبی ایوان است که نمونه های این نوع پنجره های کور با نمونه هایی از بناهای معماری دوران هخامنشی از جمله بنای کعبه زرتشت در نقش رستم و بنای موسوم به زندان در پاسارگاد قابل مقایسه است.

«جعفری» می افزاید: با توجه به معماری اسپاخو، یکی از قوی ترین احتمالات در مورد کاربری و زمان ساخت آن فرضیه کلیسا بودن این بناست که این گمان در سال های اخیر توسط عده ای از پژوهشگران مورد تردید قرار گرفته و با در نظر گرفتن وجود ابهامات زیادی درباره چگونگی حضور مسیحیان در این منطقه چنین استنباط شده که بنا احتمالا یک آتشکده و مربوط به دوران ساسانی است. وی تصریح می کند: با توجه به این که تاکنون مطالعات جدی روی این بنا صورت نگرفته و همچنین با وجود ناشناخته بودن منطقه شمال خراسان در زمینه پژوهش های باستان شناسی، هنوز مدارک محکم و قانع کننده ای در مورد زمان ساخت و کاربری دقیق بنای اسپاخو وجود ندارد.

پابرجا بودن این بنا در طول صدها سال مدیون کار صحیح و معماری اصیل ایرانی است. با وجود این که بنای سنگی اسپاخو از هر نظر دارای ویژگی های خاصی است اما تاکنون نتوانسته جایگاه واقعی خود را در بین دیگر اثرهای معروف کشور پیدا کند و شاید یکی از دلایل مهم در این زمینه، بی توجهی مسئولان به این بنای باارزش باشد.

طبق شنیده ها از سال 1380 تاکنون اعتباری برای مرمت و ساخت امکانات رفاهی به این اثر تاریخی مهم اختصاص نیافته و فقط در سال های 90 و 91 قسمت هایی از بنا که ریخته و در حال نابودی بوده مرمت شده است.