خانه اربابی (بنای موقوفه بهاءالملک) در جنوب شهر همدان در دامنه کوه الوند و در منطقه خوش آب و هوای اعتمادیه قرار گرفته و یکی از بناهای تاریخی است که به همراه بسیاری دیگر از بناهای موجود در بافت شهری همدان مورد توجه و اهمیت است.
این مجموعه منسوب به تیره بهاء‌الملک‌های همدانی از خاندان قراگوزلوهای شهر همدان است که در تحولات سیاسی_اجتماعی همدان در دوره‌های قاجاریه و پهلوی نقش بسزایی داشته‌اند.
مطالعات باستان‌شناختی، بررسی اسناد و مدارک بازمانده و نویافته از خاندان قراگوزلو به ویژه وقفنامه مربوط به این بنا نشانگر آن است که این عمارت به وسیله برادران قراگوزلو(علیرضا و یحیی) در سال ۱۳۰۲ خورشیدی ساخته شده و به عنوان محل اقامت اعضای این خاندان تا اواسط دهه ۵۰ خورشیدی کاربری داشته است. پس از آن نیز براساس نیت و خواست واقف، به عنوان درمانگاه موقوفه بهاءالملک به حیات خود در بافت شهری ادامه داده است.
علیرضا قراگوزلو(بهاءالملک سوم) یکی از شخصیت‌های سیاسی_فرهنگی همدان بوده که ساخت این بنا به او و برادرش میرزایحیی(اعتمادالدوله) منسوب است.
یک باستان‌شناس درباره تاریخچه این بنا به خبرنگار ایسنا گفت: بنای منسوب به موقوفه بهاءالملک، به استناد وقفنامه موجود به تاریخ ۱۳۳۲ هجری شمسی و با نظر واقف علیرضا قراگوزلو ملقب به بهاءالملک سوم با کاربری درمانگاه و کتابخانه زیرنظر اداره اوقاف شهرستان همدان بهره‌برداری می‌شود.
خسرو محمدی توضیح داد: در رابطه با کاربری‌های این بنا در گذشته می‌توان به اسناد موجود در خود عمارت، بیانات مسئولان و خاطرات شخصی اتکا کرد، قدیمی‌ترین کتابچه مالیاتی موجود در عمارت سال ۱۳۰۴ را نشان می‌دهد که به احتمال زیاد مربوط به آغازین سال‌های اقامت خاندان قراگوزلو در این ساختمان بوده و جدیدترین اسناد مالیاتی نیز متعلق به سال ۱۳۴۲ است، این تاریخ برابر است با نخستین سال‌های اجرای اصلاحات اراضی به وسیله پهلوی دوم، همچنین یادآور می شود که تاریخ تنظیم وقفنامه سال ۱۳۳۲ را نشان می‌دهد.
وی ادامه داد: آنچه از مفاد وقفنامه و شواهد موجود برداشت می‌شود نشان می‌دهد اواسط دهه ۵۰ خورشیدی و پس از آن که ساکنان عمارت آن را ترک می‌کنند، خواسته واقف اجرا شده و تا زمان انقلاب اسلامی و مدتی بعد به عنوان درمانگاه و قرنطینه بیماران و معتادان از محل مذکور استفاده می‌شده است.
محمدی افزود: پس از پیروزی انقلاب اسلامی تا آغاز جنگ تحمیلی اطلاعات زیادی درباره چگونگی استفاده از بنا وجود ندارد اما در دوران جنگ و پس از آن از این محل به عنوان قرارگاه نظامی استفاده می‌شده است، در سال ۱۳۷۷ موقوفه بهاء‌المک پایگاه بهداشتی شده سپس با عنوان درمانگاه از آن بهره‌برداری می‌شود تا اینکه اداره کل اوقاف استان همدان به مدت کوتاهی در این محل مستقر می‌شود.
وی اضافه کرد: پس از انتقال اوقاف از محل مذکور، طبقه زیرین بنا به عنوان درمانگاه و اشکوب فوقانی با کاربری کتابخانه به فعالیت خود تا به امروز ادامه داده است و به طور کلی در روندی ۸۸ ساله به عنوان خانه اربابی، درمانگاه و مرکز بازپروری معتادان، مقر نظامی و انتظامی، ساختمان اداری اوقاف و پایگاه بهداشتی و درمانگاه به همراه کتابخانه استفاده شده است.
محمدی بیان کرد: این ساختمان تاکنون بارها مرمت و نوسازی شده و در خلال آن تغییراتی در ساختار بنا صورت گرفته است، براساس شواهد موجود، ازاره‌هایی آجری دور تا دور نمای بیرونی بنا را دربرمی‌گرفته که به علت نیاز به استفاده از طبقه زیرین ساختمان و نوردهی به این بخش، ازاره‌های آجری در جریان تحولات صورت گرفته در ساختمان به کلی تخریب شده‌اند.
وی درباره کتابخانه وقفی نیز شرح داد: قدیمی‌ترین کتابخانه وقفی همدان، کتابخانه اعتمادیه است، این کتابخانه یکی از چندین موقوفات بهاءالملک سوم است که با بیش از ۱۵۰۰ جلد کتاب که کهن‌ترین آنها ۷۵۰ سال قدمت دارد، همچنان برپا است.
مسئول روابط عمومی اداره‌کل اوقاف و امور خیریه استان همدان تصریح کرد: با اینکه این کتابخانه در بافت شهری قرار گرفته و همواره در معرض دید قرار داشته اما تاکنون تاریخ دقیق ساخت، کیفیت و کمیت کتاب‌های موجود در آن، تاریخچه بنا و بانیان اصلی آن مشخص نشده‌اند.
وی با بیان اینکه مجموعه موقوفی بهاءالملک از سه بخش عمارت، مقبره و باغ تشکیل شده است، گفت: کتابخانه ابتدا در عمارت سپس در مقبره برپا شده بود، عمارت باغ اعتمادالدوله پس از مرگ یحیی قراگوزلو(اعتمادالدوله) توسط برادر بزرگترش علیرضا قراگوزلو(بهاءالملک سوم) به همراه قطعه‌های بسیاری از زمین‌های اطراف وقف شده است.
محمدی اظهار کرد: این خانه بزرگ بخش‌های مختلفی را شامل می‌شده که یکی از بخش‌های آن کتابخانه غنی آن بوده است، از آنجا که سنت برپایی کتابخانه‌ها در کاخ‌ها و اقامتگاه‌های سلطنتی سنتی دیرینه در ایران است، مشاهده کتابخانه‌های غنی در خانه‌های اربابی در جای جای این سرزمین امری عادی است به ویژه اگر صاحبان آنها افرادی تحصیلکرده و صاحب فضل باشند.
وی افزود: نکته مهمی که در اینجا به ذهن می‌رسد، چرایی قرارگیری این کتابخانه در دامنه‌های دور افتاده الوند در همدان آن روزگار است، این بخش از شهر در سال ۱۳۰۲ خورشیدی مکانی دورافتاده بوده، به شکلی که برای رسیدن از مرکز شهر به این مکان دست کم نصف روز راهپیمایی و اندکی کمتر با درشکه زمان لازم بوده است.
محمدی درباره مقبره بنا توضیح داد: در آرامگاه خانوادگی قراگوزلوها سه مزار در مرکز بنا قرار دارند که به ترتیب از غرب به شرق متعلق به سه برادر به نام‌های علیرضا قراگوزلو(بهاءالملک سوم)، یحیی قراگوزلو(اعتمادالدوله) و تقی قراگوزلو هستند. سوالی که در اینجا به ذهن متبادر می‌شود این است که چرا واقف محل مقبره را برای کتابخانه انتخاب کرده است؟ چه علتی می‌توانسته بهاءالملک را قانع کند که کتابخانه را در این مکان دورافتاده وقف عام کند؟
وی در پاسخ به سوال بیان کرد: بانیان بنا با احداث این ساختمان در آغاز بر آن بودند تا خود و خانواده‌شان را از پیامدهای احتمالی که در پی تحولات سیاسی_اجتماعی پس از جنبش مشروطه‌خواهی مثل شورش سالارالدوله و فعالیت‌های متحدین و متفقین در سال‌های جنگ جهانی اول، کشور و به تبع آن شهر همدان را تحت تأثیر قرار داده بود، دور سازند.
محمدی افزود: اسلاف آنها و مکان پیشین زندگی‌شان(عمارت شورین، آبشینه و ...) در تحولات مشروطه و کشاکش جنگ اول جایگاه مقبولی نزد عامه مردم همدان نداشتند، کما اینکه به نظر می‌رسد بانیان و واقفان عمارت بهاءالملک چهره مقبول‌تری در بین اقشار مختلف مردم همدان داشته‌اند بنابراین آنها مکانی دور افتاده و دنج را برای زندگی جدیدشان در دوران حکومت پهلوی برگزیدند.
وی درباره گنجینه کتاب‌های کتابخانه اعتمادیه گفت: کتابخانه اعتمادیه با حدود یک قرن قدمت مجموعه‌ای از آثار ارزشمند را شامل می‌شود که در چهار بخش نسخه‌های خطی، کتاب‌های چاپی شامل سه بخش چاپ سنگی، چاپ سربی، چاپی، مجلات و جراید و اسناد و مدارک طبقه‌بندی می‌شوند و در این میان نسخه‌های خطی این مجموعه بیشترین اهمیت را به خود اختصاص می‌دهند.
محمدی در رابطه با نسخه‌های خطی کتابخانه اعتمادیه بیان کرد: این گنجینه مجموعه‌ای ۸۲ جلدی و ارزشمند مشتمل بر نسخه‌هایی از عصر ایلخانان مغول تا دوران پهلوی است و آنطور که در وقفنامه قید شده تمامی مجموعه حاصل تلاش‌های علیرضا قراگوزلو است؛ به عبارت دیگر همه آن مجموعه را او جمع‌آوری کرده است.
وی اضافه کرد: تعدادی از نسخه‌ها دارای امضای نویسندگان کتاب‌هاست که گاه به علیرضا و گاه به برادرش یحیی هدیه کرده‌اند، تعدادی از نسخه‌ها توسط افرادی خاص اهداء شده‌اند و تعداد قابل ملاحظه‌ای با توجه به تعلق‌شان به عصر صفوی به نظر می‌رسد میراث خانوادگی قراگوزلوها باشد.
محمدی با اشاره به اینکه بهاءالملک سوم، دارای شخصیت فرهنگی بوده است، یادآور شد: کل مجموعه با تکیه بر نام برادر بزرگتر او یحیی «اعتمادالدوله» با نام «باغ اعتمادیه» و «کتابخانه اعتمادیه» اشتهار دارد.
وی درباره نسخه‌های چاپی کتابخانه اعتمادیه نیز مطرح کرد: نسخه‌های چاپی این کتابخانه مانند مجموعه نسخ خطی آن مشتمل بر کتاب‌های ارزشمندی است که در حدود ۹۰۰ جلد را شامل می‌شوند این مجموعه شامل آثاری است که در زمان زندگی بهاءالملک و اعتمادالدوله گردآوری شده‌اند اما تعدادی کتاب هم در سال ۱۳۸۲ که سازمان اوقاف درصدد احیای این کتابخانه برآمد، گردآوری شده و این نسخه‌ها هم اکنون در محل کتابخانه نگهداری می‌شوند.
این مدرس دانشگاه درباره تیره «قراگوزلو»(سیه چشمان) هم توضیح داد: این تیره از طوایف ترک‌زبان همدانی هستند که پیشینه تاریخی آنها دست‌کم تا اوایل حکومت «صفوی» است، برخی هم گفته‌اند بومگاه قبلی آنها «شام» بوده است.
وی توضیح داد: سرتیپ علیقلی‌خان همدانی(بهاءالملک دوم) جزء سرهنگان خارج از فوج وزارت جنگ ناصری بوده و اغلب در تهران ساکن بوده است، او عمارت معتبری داشته که اعیان و بزرگان کشور به آن آمد و شد می‌کرده‌اند و گویا صاحب منصب مهمی بوده است.
محمدی افزود: نامبرده علاوه بر چند پارچه بزرگ املاک در ناحیه همدان، املاک مهمی نیز در اراک داشته است. بهاءالملک تا پس از سال ۱۳۲۶ ق همچنان در تهران به سر می‌برد سپس احتمالاً برای درمان بیماری به اروپا رفت و همانجا در رجب ۱۳۳۲ ق درگذشت.
وی ادامه داد: او ظاهراً مردی باسواد و اهل فضل بوده است چنان‌که از جمله مجموعه شماره ۱۰۶ کتابخانه‌ی اعتمادالدوله قراگزلو(پسرش) دست‌نوشته خود اوست.
محمدی اظهار کرد: علیرضاخان قراگوزلو (بهاءالملک سوم) شخصی تحصیلکرده، باتقوا، کم‌آزار، متین و مُبادی آداب یاد شده، او یکی از رجال دانشمند و وطن‌خواه و مورد علاقه ملت بود و از همدان وارد تهران شد، در دوره چهارم مجلس ملی، بهاءالملک سوم یکی از دو نماینده همدان بود و در کابینه مستوفی‌الممالک نیز به وزارت مالیه برگزیده شد سپس ریاست هیئت نظارت بانک ملی را یافت و چون زیر بار تحمیلات نرفت از آن مقام استعفا کرد و در عهد پهلوی اول قبول منصب و مقام نکرد، تا آن که در کابینه قوام‌السلطنه وزیر دادگستری شد، بهاءالملک سوم در تاریخ ۱۹خرداد ۱۳۳۳ خورشیدی در ۷۰ سالگی در تهران درگذشت و پیکرش را به همدان آورده و در آرامگاه خانوادگی(باغ اعتمادیه) به خاک سپردند.
انتهای پیام
