قصه پرغصه ریزگردها در سیستان/ زندگی با تل‌ماسه‌های غول‌آسا

به گزارش خبرگزاری تسنیم از زاهدان، با فرارسیدن فصل بهار و تابستان و آغاز قریب‌الوقوع بادهای 120 روزه سیستان، شرایط زیست‌محیطی و معیشتی در منطقه سیستان شامل پنج شهرستان زابل، زهک، هامون، هیرمند و نیمروز واقع در شمال استان سیستان و بلوچستان و حتی زاهدان به مرحله‌ای بحرانی‌تر از پیش رسیده چرا که تداوم خشکسالی‌های پیاپی و خشک شدن تالاب بین‌المللی هامون، این منطقه را به یکی از کانون‌های اصلی تولید ریزگرد در کشور و حتی جهان تبدیل کرده است. 

ریزگردهای برخاسته از هامون و سایر کانون‌های داخلی و خارجی، زندگی روزمره مردم را مختل کرده، سلامت آن‌ها را به خطر انداخته و آسیب‌های جدی به بخش‌های کشاورزی، دامداری، صنعت و گردشگری وارد آورده است.

نکته مهم این است که سیستان در صورت عدم مهار ریزگرد حتی با سرمایه‌گذاری‌های متنوع اقتصادی و زیرساختی قابل سکونت نخواهد بود و هم شدت و هم زمان طولانی استمرار ریزگردها در منطقه عملاً امکان زیست را از مردم سلب کرده و سرمایه‌گذاری‌ها نیز هدر خواهد رفت. 

هم‌اکنون شدت و دامنه ریزگرد مرکز استان یعنی زاهدان را نیز متاثر کرده و در بلندمدت به زیست‌پذیری این کلانشهر نیز آسیب وارد کرده و با افت کیفیت زندگی مردم بر دامنه مهاجرت مردم و فرار سرمایه در پهنه شمالی استان افزوده خواهد شد. بنابراین، مهار ریزگردها در سیستان و زاهدان نه تنها یک مسئله زیست‌محیطی، بلکه یک موضوع حیاتی، امنیتی و اجتماعی محسوب می‌شود که نیازمند توجه ویژه و اقدام فوری در سطوح ملی و استانی است.

ضرورت تمرکز مدیریتی و اقدام فوری

شرایط کنونی ایجاب می‌کند مسئله مهار ریزگرد در سیستان و زاهدان به عنوان یک اولویت ملی در دستور کار قرار گیرد. لازمه تحقق این امر، تمرکز مدیریتی سطح ملی و استانی است؛ بدین معنی که یک ستاد یا کارگروه ویژه با اختیارات و بودجه کافی در سطح ملی و استانی تشکیل شود تا مسئولیت هماهنگی بین دستگاه‌های مختلف، برنامه‌ریزی، اجرا و نظارت بر طرح‌های مهار ریزگرد را بر عهده گیرد. این ستاد باید متشکل از نمایندگان تام‌الاختیار سازمان حفاظت محیط زیست، وزارت جهاد کشاورزی، وزارت نیرو، وزارت راه و شهرسازی، سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری، استانداری سیستان و بلوچستان، دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی، و همچنین نمایندگان مردم و سازمان‌های مردم‌نهاد محلی باشد. 

همچنین انتظار می‌رود شخص استاندار با هماهنگی با مقامات عالی کشوری این موضوع را مانند طرح احداث پارک جنگلی جنوب شهر زاهدان در اولویت رسیدگی، اقدام و پیگیری منظم قرار دهد؛ چرا که فوریت و مقیاس و اهمیت مسئله مهار ریزگرد استانی و ملی است و طرح پارک جنگلی زاهدان با توجه به مکان احداث، تاثیری در کاهش ریزگرد ورودی از سمت شمال شهر ندارد و جهت مهار ریزگرد برای زاهدان نیازمند طرح‌های گسترده جنگل کاری و نهال‌کاری و کمربندهای سبز بزرگ مقیاس در سمت شمالی شهر و مسیر کریدورهای بادی بادهای 120 روزه است.

پایدارسازی کانون‌های ریزگرد

اساسی‌ترین راهکار مهار ریزگرد، پایدارسازی کانون‌های تولید گرد و غبار است. در منطقه سیستان، کانون اصلی ریزگردها، بستر خشکیده تالاب هامون و اراضی بیابانی اطراف آن است و برای پایدارسازی این کانون‌ها، اقدامات زیر ضروری است:

احیای تالاب هامون: مهم‌ترین و مؤثرترین اقدام، تلاش جدی برای احیای تالاب هامون است. این امر مستلزم دیپلماسی فعال با کشور افغانستان برای تأمین حق‌آبه تالاب از رودخانه هیرمند، بستن قرارداد حق‌آبه برای آب رودخانه فراه‌رود، اجرای طرح‌های تامین آب از سایر منابع آبی به هامون(با رعایت ملاحظات زیست‌محیطی و اقتصادی) و مدیریت بهینه منابع آب موجود در حوضه آبریز هامون است.

مالچ‌پاشی و نهال‌کاری:در کوتاه‌مدت و میان‌مدت، مالچ‌پاشی(استفاده از مواد تثبیت‌کننده خاک مانند مالچ نفتی، مالچ آلی یا پلیمرها) و نهال‌کاری در کانون‌های بحرانی ریزگرد، به‌ویژه در اطراف شهرها و روستاها، می‌تواند به کاهش گرد و غبار کمک کند. انتخاب گونه‌های گیاهی مقاوم به خشکی و شرایط سخت اقلیمی منطقه، و همچنین مشارکت مردم محلی در طرح‌های نهال‌کاری، از عوامل موفقیت این طرح‌ها خواهد بود.

اجرای طرح‌های آبخیزداری و مدیریت روان‌آب‌ها: اجرای طرح‌های آبخیزداری در بالادست حوضه آبریز هامون و مدیریت روان‌آب‌ها می‌تواند به افزایش رطوبت خاک و کاهش فرسایش بادی و آبی منجر شود و در نتیجه از تولید گرد و غبار بکاهد.

باید توجه داشت که این ظرفیت برای زاهدان ظرفیت مغفول و استراتژیک محسوب می‌شود چرا که با توجه به حجم بارش‌ها و روان‌آب‌های منطقه زاهدان طبق مطالعات بسیار چشمگیر است و با مدیریت بخشی از این روان‌آب‌ها مشکل آب شرب زاهدان و نیز تامین آب طرح‌های جنگل‌کاری و نهال‌کاری این کلان شهر تامین می‌شود اما با وجود این ظرفیت بزرگ تاکنون اقدام موثری صورت نگرفته است و ورود به این عرصه اقدام استراتژیک برای آینده این کلانشهر است.

مقابله با بیابان‌زایی و تخریب اراضی: اجرای برنامه‌های جامع مقابله با بیابان‌زایی و تخریب اراضی، شامل مدیریت چرای دام، جلوگیری از تغییر کاربری اراضی، ترویج کشاورزی پایدار و روش‌های نوین آبیاری، از اهمیت بسزایی در بلندمدت برخوردار است. در این میان یکی از دلایل مهم ریزگرد ها عدم مهار چرای شتر و رفت و آمد دام و خودرو در بستر تالاب هامون است که نیازمند اراده و اقدام قاطع استانی و ملی و نیز ارایه مکان های جایگزین است.

گزارش منظم رسانه‌ای و اطلاع‌رسانی به مردم: برای جلب مشارکت مردم و افزایش آگاهی عمومی، لازم است گزارش‌های منظم و شفاف از طرح‌های کنترل ریزگرد از طریق رسانه‌های جمعی به اطلاع مردم رسانده شود. این گزارش‌ها باید شامل موارد زیر باشد:

تشریح برنامه‌ها و طرح‌های در دست اجرا:مردم باید بدانند چه طرح‌هایی برای مهار ریزگرد در حال اجرا است، اهداف این طرح‌ها چیست و چه پیشرفتی حاصل شده است.

اعلام نتایج پایش کیفیت هوا و وضعیت ریزگردها: به‌طور منظم، اطلاعات مربوط به کیفیت هوا و میزان ریزگردها در مناطق مختلف سیستان و زاهدان باید به اطلاع عموم برسد تا مردم از وضعیت آلودگی هوا آگاه شوند و اقدامات احتیاطی لازم را انجام دهند.

بیان چالش‌ها و موانع:به‌صورت شفاف، چالش‌ها و موانع پیش روی طرح‌های مهار ریزگرد باید برای مردم تشریح شود تا انتظارات واقع‌بینانه‌تری شکل گیرد و زمینه برای مشارکت و همفکری عمومی فراهم شود. به ویژه مسئله چرای شتر و دام در تالاب هامون و نیز اهمیت نهال کاری توسط مردم در سطح منطقه.

تقدیر از تلاش‌های انجام شده و نقش‌آفرینی مردم: تلاش‌های دستگاه‌های اجرایی، سازمان‌های مردم‌نهاد و مردم محلی در زمینه مهار ریزگرد باید مورد تقدیر قرار گیرد و نقش‌آفرینی مردم در این زمینه تقویت شود.

سازگاری با شرایط اقلیمی و ریزگرد و افزایش زیست‌پذیری

مهار کامل ریزگرد در کوتاه‌مدت و میان‌مدت ممکن نیست؛ بنابراین سازگاری با شرایط اقلیمی و ریزگرد و افزایش زیست‌پذیری در سیستان و زاهدان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در این راستا، اقدامات زیر ضروری است:

توسعه فضای سبز و کمربند سبز: ایجاد و توسعه فضای سبز، به‌ویژه کمربند سبز در اطراف شهر زاهدان و سایر شهرهای سیستان، می‌تواند به کاهش اثرات ریزگردها، بهبود کیفیت هوا، افزایش رطوبت و اعتدال دما کمک کند. انتخاب گونه‌های گیاهی مقاوم به خشکی و ریزگرد، و همچنین استفاده از روش‌های آبیاری کم‌آب، در اجرای طرح‌های کمربند سبز بسیار مهم است. به تازگی از طرحی به نام کمربند سبز زاهدان در منطقه «مهرشهر» زاهدان نزدیکی شهرک صنعتی به بهره‌برداری رسیده که عملاً با توجه جانمایی در خارج از مسیر طوفان‌های ریزگرد تاثیر چندانی در مهار ریزگرد از سمت شمال استان ندارد و نهادهای متولی چون جهاد کشاورزی و شهرداری باید درباره علت این جانمایی کمربند سبز زاهدان پاسخگو باشند و برنامه‌های آتی خود را برای مهار ریزگرد زاهدان ارائه کنند.‌

حمایت از کسب و کارهای سازگار با شرایط اقلیمی: حمایت از توسعه کسب و کارهای سازگار با شرایط اقلیمی خشک و نیمه‌خشک منطقه، مانند کشاورزی کم‌آب، صنایع دستی، گردشگری اکوتوریسم و انرژی‌های تجدیدپذیر، می‌تواند به ایجاد اشتغال پایدار و کاهش وابستگی معیشتی مردم به منابع طبیعی آسیب‌پذیر کمک کند.

ارتقای آگاهی عمومی و آموزش:ارتقای آگاهی عمومی در مورد راه‌های مقابله با ریزگردها، حفظ سلامت در شرایط آلودگی هوا، و سازگاری با شرایط اقلیمی، از طریق آموزش، رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی، ضروری است.

در پایان، مسئله ریزگرد در سیستان و زاهدان و پهنه شمالی استان یک بحران جدی محسوب می‌شود که نیازمند اقدام فوری، جامع و هماهنگ در سطوح ملی و استانی است. تاخیر در اقدام و بی‌توجهی به این مسئله، می‌تواند پیامدهای جبران‌ناپذیری برای سلامت، معیشت و امنیت مردم منطقه به دنبال داشته باشد.

پیشنهادات مشخص:

1. تشکیل فوری ستاد یا کارگروه ویژه مهار ریزگرد در سطح ملی و استانی

2. تخصیص بودجه کافی و پایدار برای اجرای طرح‌های مهار ریزگرد

3. آغاز فوری اقدامات عملی برای پایدارسازی کانون‌های ریزگرد، به‌ویژه احیای تالاب هامون، مالچ‌پاشی و نهال‌کاری

4. تهیه و انتشار گزارش‌های منظم رسانه‌ای از طرح‌های کنترل ریزگرد و اطلاع‌رسانی به مردم

5. تدوین و اجرای برنامه‌های جامع سازگاری با شرایط اقلیمی و ریزگرد و افزایش زیست‌پذیری در سیستان و زاهدان، با تاکید بر توسعه فضای سبز و کمربند سبز

امید است با توجه ویژه و اقدام قاطع مسئولان و به ویژه استاندار بومی و حمایت دولت مستقر و مشارکت فعال مردم، بتوان بر این چالش بزرگ زیست‌محیطی غلبه کرد و آینده‌ای روشن‌تر برای منطقه سیستان و استان سیستان و بلوچستان رقم زد.

انتهای پیام/