گم شدن کهکشان راه شیری در سایه آلودگی نوری/از کرم شبتاب تا درختان؛ لیست قربانیان روشنایی بی‌مرز شهر‌ها

باشگاه خبرنگاران جوان - کهکشان راه شیری، یکی از شگفت‌انگیزترین نما‌های طبیعت، قرن‌ها الهام‌بخش شعر، فلسفه، علم و حتی جهت‌یابی بشر بوده است. اما امروزه این تصویر باشکوه، در هیاهوی نور‌های مصنوعی شهر‌ها گم شده؛ تا جایی‌که میلیارد‌ها نفر دیگر فرصتی برای تماشای آن ندارند. آلودگی نوری، پدیده‌ای ناشی از گسترش نابسامان نورپردازی‌های شهری، نه‌تنها زیست شبانه جانداران را دستخوش تهدید کرده، بلکه آسمان شب را ـ که زمانی جزئی جدانشدنی از حافظه زیباشناختی انسان بود ـ به حاشیه رانده است.

شاید زمانی نه‌چندان دور، کودکانی با نگاه به ستارگان، رؤیای سفر در فضا را در سر می‌پروراندند؛ امروزه، اما بسیاری از همین کودکان، حتی معنای «آسمان پرستاره» را نمی‌دانند. شب‌ها دیگر تاریک نیستند، بلکه غرق در نورند؛ نوری که نه گرما دارد، نه آرامش و تنها یک چیز را از ما گرفته است: شگفتی.

در هفته جهانی آسمان تاریک، فرصت آن فراهم می‌شود تا از خود بپرسیم: آیا هنوز می‌توان ستاره‌ها را به آسمان برگرداند؟ یا باید آنها را تنها در کتاب‌ها و عکس‌ها جست‌و‌جو کرد؟

ستاره‌هایی که در خاطره جمعی خاموش می‌شوند

حامد میرزا خلیلی، نماینده انجمن بین‌المللی آسمان تاریک در ایران در گفت‌و‌گو با ایسنا، با بیان اینکه در تاریخ بشریت هر زمان که انسان چیزی را از دست داده است، رویدادی برای آن طراحی کرده است، گفت: با پیشرفت فناوری و توسعه نور‌های مصنوعی و آلودگی نوری، به نظر می‌رسد که نمای کهکشان راه شیری از خاطره جمعی در حال حذف شدن است، از این رو از سال ۹۳ هفته جهانی «آسمان تاریک» تعریف شد.

وی این هفته را از دوم تا هشتم اردیبهشت دانست و افزود: طبق آمارها، ۸۰ درصد از جمعیت کره زمین در جا‌هایی زندگی می‌کنند که آلودگی نوری به اندازه‌ای است که کهکشان راه شیری را نمی‌بینند، به این معنا که شانس دیدن ستارگان را ندارند، در حالی که از شب به عنوان بزرگترین ساختار طبیعی یاد می‌شود.

میرزاخلیلی اظهار کرد: زمانی که این بخش از زندگی به واسطه استفاده از نور‌های مصنوعی حذف می‌شود، کودکان دیگر خاطره‌ای از چنین نما‌هایی از طبیعت ندارند و برای سخن گفتن از ستارگان برای کودکان باید به کتاب‌ها رجوع کرد، چون دیگر حتی تلسکوپ‌های بزرگ در شهر‌ها قادر به نمایش اجرام آسمانی نخواهند بود، مگر آنکه اجرام نورانی مانند سیاره مشتری، زحل و یا ماه در دیدرس آنها قرار گیرد.

وی تاکید کرد: برای دیدن اجرام آسمانی باید حداقل ۲۰۰ کیلومتر از شهر‌ها فاصله گرفت، مثلا در نزدیکی تهران رصدگاه:کاروانسرای دیر گچین» که در مسیر قم به گرمسار واقع شده، ۵ سال پیش کیفیت آسمان شب آن ۶.۳ (در مقیاس روشنایی آسمان) سنجیده می‌شد.

وی گفت: در حال حاضر این عدد به کمتر از ۶ رسیده است و هر یک دهم افت در این شاخص به معنای حذف و دیده نشدن شمار بیشتری از ستارگان قابل مشاهده است. از این رو است که برای دیدن اجرام آسمانی باید ۲۰۰ کیلومتر از شهر‌ها دور شویم، البته این در حالی است که آسمان تابش شهر‌ها حذف نخواهد شد و همچنان اثر روشنایی شهر‌ها در افق دیده می‌شود و ستارگان آن بخش از آسمان که نزدیک شهر‌ها است، دیده نمی‌شود.

شعار سال هفته آسمان تاریک ۲۰۲۵

میرزا خلیلی شعار هفته جهانی آسمان تاریک ۲۰۲۵ را «کاهش، تعهد و همرسانی» عنوان کرد و ادامه داد: چندین سال است که پژوهش‌های جانورشناسان و طرفداران محیط زیست نشان می‌دهد که روشن شدن محیط شهر‌ها بر روی گونه‌های مختلف جانوران اثرات مخربی دارد، به ویژه گونه‌هایی که زندگی آنها با تاریکی شب عجین شده است.

نماینده انجمن بین‌المللی آسمان تاریک، کرم شب‌تاب، خفاش، جغد، لاک پشت دریایی، سوسک سرگین غلتان، انواع قورباغه‌ها، وزغ‌ها و ملخ‌ها و شب پره‌ها را نمونه‌ای از جانورانی نام برد که زندگی آنها با شب عجین شده‌اند و یادآور شد: آلودگی نوری موجب تخریب زیستگاه‌های این جانوران شده است؛ چرا که وقتی ستاره‌ها به دلیل آلودگی نوری حذف می‌شوند، این جانوران مسیر کریدور‌های حرکتی خود را گم می‌کنند.

به گفته وی، نور کرم شبتاب برای جفت‌یابی تا ۱۴ متر دیده می‌شود و به دلیل آلودگی نوری این نور از آنها ساطع نمی‌شود و منجر به کاهش جمعیت آنها خواهد شد، در حالی که این جانوران از منابع غذایی پرندگان هستند.

میرزاخلیلی با اشاره به بخش تعهد شعار هفته جهانی آسمان تاریک، توضیح داد: باید به خودمان قول دهیم که کاری برای رفع این چالش انجام دهیم و از طریق همرسانی، نسبت به پیامد‌های این وضعیت، اطلاع رسانی صورت گیرد.

وی اضافه کرد: در کنار آن انجمن بین‌المللی آسمان تاریک در سال جاری، تاکیدی بر وضعیت کشته شدن پرندگان به ویژه پرندگان مهاجر در هنگام برخورد با شیشه ساختمان‌ها و برج‌ها داشتند. این برخورد در شب به دلیل آلودگی نوری و جذب پرندگان به رنگ نور‌های فریبنده که برای زیبایی و روشنایی برج‌ها استفاده می‌شود، رخ می‌دهد. آمار‌ها نشان می‌دهد که تنها در امریکا در طول یک سال، یک میلیارد پرنده به دلیل برخورد با شیشه ساختمان‌ها و برچ‌ها کشته می‌شوند.

وی افزود: در نزدیکی تگزاس، با خاموش کردن نور‌های یک مرکز تجاری در فصل مهاجرت پرندگان، میزان مرگ‌ومیر آنها ۱۶ درصد کاهش یافت. این تجربه نشان داد که حتی اقدامات ساده هم می‌توانند مؤثر باشند.

شکست مرز‌های نوری؛ تهران و کرج یکی شده‌اند

میرزاخلیلی با بیان اینکه ایران در مسیر کریدور مهاجرتی پرندگان قرار دارد، گفت: در این کریدور شهر‌های بزرگی با آلودگی نوری بالا قرار دارند و شاهدیم به اندازه‌ای آلودگی نوری تهران افزایش یافته که آسمان تاب تهران به کرج پیوسته است و قابل تفکیک نیست. شهر‌هایی مانند تهران، مشهد، شیراز، یزد، تبریز و قم دارای نورپردازی‌های غیراستاندارد هستند.

وی با تاکید بر اینکه مفهوم آلودگی نوری بر خاموش کردن روشنایی تاکید ندارد، ادامه داد: زندگی باید در شهر‌ها به صورت ایمن در جریان باشد، ولی باید مراقب باشیم که جهت روشنایی، زمین باشد و زمین را روشن کند و زاویه نصب پروژکتور‌ها در برج‌ها درست نیست، به گونه‌ای که بخش اعظمی از نور آنها به سمت آسمان می‌رود. من تصاویری از شب‌های مه‌آلود تهران تهیه کردم که نشان می‌دهد چه نور فزاینده‌ای توسط پروژکتور‌های بیلبوردها، چه سطح وسیعی از آسمان را روشن می‌کند و کسی متوجه آن نیست.

نماینده انجمن آسمان تاریک، ضمن هشدار نسبت به رنگ نور‌های مورد استفاده در شهرها، یادآور شد: در چند سال اخیر فناوری روشنایی، از استفاده از لامپ‌های فلورسنتی به سمت LED رفته و طول عمر این لامپ‌ها هر چند بیشتر و مصرف برق کاهش یافته است، ولی علاقه مصرف کنندگان و تولیدکنندگان به سمت نور سفید است و این امر موجب تشدید آلودگی نوری شده است. قبلا اگر یک خیابان با ۱۰ لامپ زرد رنگ روشن می‌شد، اکنون این نورها، سفید شده و این مشکل را ایجاد کرده که به دلیل ماهیت مولکول‌های کره زمین، رنگ سفید، بیشتر در اتمسفر پخش می‌شود و این امر موجب تشدید آلودگی نوری می‌شود.

میرزاخلیلی اضافه کرد: هر چقدر تلاش شود تا سمت کانون نوری به سمت زمین باشد، باز هم انعکاس نوری از زمین به آسمان را داریم که به افزایش آلودگی نوری دامن می‌زند.

اثرپذیری درختان از آلودگی نوری

وی با اشاره به نورپردازی درختان در شهرها، یادآور شد: بر عکس گونه‌های جانوری، درختان در شرایط تنش اکوسیستم قابلیت جابه‌جایی ندارند و متاسفانه در سال‌های اخیر شاهد نورپردازی درختان هستیم که در میان مدت باعث تضعیف سیستم ایمنی درختان می‌شود، چرا که نورپردازی موجب اختلال در فتوسنتز درخت می‌شود و در نهایت درختان خشک خواهند شد.

میرزاخلیلی ادامه داد: راهکاری که در این سال‌ها انجمن بین‌المللی آسمان تاریک در این زمینه ارائه می‌دهد، احداث پارک‌های بین‌المللی آسمان تاریک است. تاکنون ۲۲۰ نوع از این پارک‌ها در دنیا راه‌اندازی شده‌اند. در خاورمیانه ۵ پارک آسمان تاریک احداث شد و اخیرا کشور عربستان پنجمین پارک بین‌المللی آسمان تاریک را ایجاد کرد.

وی پارک‌های آسمان تاریک را اراضی‌ای دانست که ضوابط روشنایی سختگیرانه‌ای در آنها جاری است و افزود: در این نواحی اگر گونه جانوری وجود دارد، طوری به نورپردازی توجه می‌شود که حیات آنها به خطر نیفتد، ضمن آنکه زیرساخت‌هایی برای رصدگران در این نواجی ایجاد می‌شود. تابلو‌های راهنما نیز در این پارک‌ها به گونه‌ای طراحی می‌شود که برای خواندن آن نیازی به نور و روشنایی نیست.

منبع: ایسنا