جهانِ بی‌فرزند!

باشگاه خبرنگاران جوان - جهان در آستانه یکی از عمیق‌ترین دگرگونی‌های جمعیتی تاریخ بشر قرار دارد؛ یک دگرگونی‌ که نه با رشد شتابان، بلکه با افت آرام و مداوم جمعیت در بسیاری از نقاط جهان رقم می‌خورد. تا همین چند دهه پیش، سیاست‌گذاران و تحلیلگران نگران انفجار جمعیت و فشار آن بر منابع طبیعی بودند‌ اما اکنون آنچه جهان را نگران کرده، فروکش‌ کردن نرخ زادآوری، پیری جمعیت و پیامدهای اقتصادی و اجتماعی ناشی از آن است. طبق پیش‌بینی‌های سازمان ملل، جمعیت جهان که در سال ۲۰۲۲ از ۸ میلیارد نفر عبور کرد، تا سال ۲۰۸۰ به حدود ۱۰.۲ میلیارد نفر خواهد رسید و از آن پس، برای نخستین‌بار در دوران مدرن، روندی کاهشی به خود خواهد گرفت. 

افول جهانی نرخ زادآوری

روند کاهش نرخ زادآوری طی شش دهه اخیر در تمام جهان قابل مشاهده است. در دهه ۱۹۶۰، میانگین نرخ جهانی زادآوری بیش از ۵ فرزند به ازای هر زن بود‌ اما این عدد در سال ۲۰۲۴ به ۲.۲ رسیده و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۱۰۰ به ۱.۸ کاهش یابد، عددی کمتر از سطح جایگزینی جمعیت که ۲.۱ در نظر گرفته می‌شود.

اروپا یکی از کانون‌های اصلی این سقوط جمعیتی است. نرخ زادآوری در بسیاری از کشورهای اروپایی به کمتر از ۱.۵ رسیده؛ ایتالیا، اسپانیا و اوکراین با افت شدید جمعیت مواجه‌اند و تا پایان قرن، قاره سبز حدود ۱۵۲ میلیون نفر از جمعیت خود را از دست خواهد داد. آسیا نیز با پدیده کاهش زادآوری روبه‌روست. هنگ‌کنگ با نرخ باورنکردنی ۰.۷۳، کمترین نرخ زادآوری در جهان را دارد.

چین، نتیجه سیاست‌های سده بیستم خود را اکنون می‌بیند؛ جمعیت این کشور در سال ۲۰۲۴ حدود ۱.۳۹ میلیون نفر کاهش یافت و به ۱.۴۰۸ میلیارد رسید. این افت در حالی رخ داده که سیاست تک‌فرزندی سال‌ها پیش لغو شده است. در استرالیا نیز، نرخ زادآوری به پایین‌ترین سطح در ۹۰ سال گذشته رسیده و در سال ۲۰۲۳ به ۱.۵ فرزند برای هر زن کاهش یافته است.

این در حالی است که میانگین سنی مادران به ۳۱.۹ سال افزایش یافته، نشانه‌ای که از به‌تعویق‌ افتادن فرزندآوری حکایت می‌کند‌ اما در این میان، آفریقا استثناست. قاره‌ای که همچنان شاهد رشد پرشتاب جمعیت است و در کشورهایی چون سومالی و نیجر، نرخ زادآوری به حدود ۶ فرزند رسیده است. 

چرا فرزندآوری کاهش یافته است؟

دلایل کاهش نرخ زادآوری ترکیبی پیچیده از عوامل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و روانی است. یکی از اصلی‌ترین دلایل، افزایش سرسام‌آور هزینه‌های زندگی در دهه گذشته است. در چین، والدین با هزینه‌های بالای آموزش و مراقبت از کودک در شهرهای بزرگ روبه‌رو هستند، هزینه‌هایی که تصمیم به فرزندآوری را از میان می‌برد.

استرالیا نیز با بحران گرانی مسکن و فشارهای اقتصادی بر نسل جوان، تصویری مشابه ارائه می‌دهد. در کنار مسائل اقتصادی، ناامنی غذایی نیز بر زادآوری اثر گذاشته است. در کشورهای توسعه‌نیافته، دسترسی محدود به غذا و سوءتغذیه، به‌ویژه در مناطق بحران‌زده مانند شاخ آفریقا، تهدیدی جدی برای آینده رشد جمعیت به‌شمار می‌رود. حتی در کشورهای پیشرفته، گرانی مواد غذایی خانوارها را به صرفه‌جویی و کاستن از هزینه‌ها، از جمله هزینه‌های فرزندپروری، سوق داده است.

ناامنی شغلی نیز در بسیاری از کشورها مانع تشکیل خانواده شده است. در آمریکا، نرخ زادآوری که در سال ۲۰۲۲ به ۱.۸ رسید، بازتابی از شرایط بی‌ثبات کاری، قراردادهای موقت و ترس از آینده شغلی است. اروپا نیز با نرخ بالای بیکاری جوانان، شاهد پدیده مشابهی است. افزون بر این عوامل، احساس ناامیدی و اضطراب نسبت به آینده، به‌ویژه در میان نسل‌های جدید، نقشی مهم ایفا می‌کند.

نگرانی از آینده‌ای که با تغییرات اقلیمی، جنگ، بحران اقتصادی و فروپاشی نظام‌های رفاهی همراه است، در تصمیم‌گیری افراد برای فرزندآوری تأثیر منفی گذاشته است. در نهایت، تغییرات فرهنگی و اجتماعی از جمله‌ افزایش تحصیلات زنان، رشد شهرنشینی و تغییر ارزش‌ها به‌سوی استقلال فردی و آزادی‌های شخصی نیز سهم قابل‌توجهی در این روند دارند.

پیامدهای عمیق و چندلایه

کاهش زادآوری تنها به آمار جمعیتی محدود نمی‌شود، بلکه پیامدهایی عمیق و چندلایه برای ساختار اجتماعی، اقتصادی و سیاسی کشورها به همراه دارد. از منظر اقتصادی، کاهش جمعیت فعال به معنای افت رشد اقتصادی، افزایش فشار بر نظام‌های بازنشستگی و کمبود نیروی کار است.

در چین، جمعیت سالمندان بالای ۶۰ سال تا سال ۲۰۳۵ از مرز ۴۰۰ میلیون نفر خواهد گذشت، عددی که می‌تواند نظام بازنشستگی این کشور را به آستانه بحران مالی بکشاند. از منظر اجتماعی، پیری جمعیت به کاهش پویایی اجتماعی و افزایش هزینه‌های مراقبتی منجر می‌شود. در برخی مناطق اروپا، پیش‌بینی می‌شود که بدون مهاجرت گسترده، جمعیت به‌طور کامل از میان برود.

این در حالی است که پذیرش مهاجران نیز خود به موضوعی مناقشه‌برانگیز تبدیل شده است. در حوزه سیاست نیز تغییرات جمعیتی می‌توانند توازن قدرت را در داخل کشورها تغییر دهند. در ایالات متحده، نرخ رشد بالاتر در ایالت‌های محافظه‌کار نسبت به ایالت‌های لیبرال، به‌تدریج وزن سیاسی مناطق مختلف را دگرگون کرده و نتایج انتخابات را تحت تأثیر قرار داده است.

منبع: روزنامه هفت صبح