اولویت تاب‌آوری شهری، انتخاب مدیران برنامه‌محور است

باشگاه خبرنگاران جوان - پیروز حناچی، شهردار اسبق تهران، امروز در نشست تخصصی "شهر تهران و مساله تاب آوری، نگاهی به تجربه جنگ ۱۲روزه " که در معاونت فرهنگی جهاددانشگاهی برگزار شد، با تأکید بر ضرورت بازنگری جدی در مدیریت بحران پایتخت گفت: مطالعات نشان می‌دهد در صورت وقوع زلزله‌ای با بزرگی بیش از ۷ ریشتر در تهران، حدود ۴۰۰ هزار نفر کشته و تعداد زیادی مجروح می‌شوند که امکان امدادرسانی به آنها وجود نخواهد داشت.

وی افزود: بر همین اساس، سناریوی گسترده‌ای برای مقاوم‌سازی شبکه‌های گاز، آب، پل‌ها، بیمارستان‌ها و پمپ‌بنزین‌ها تدوین شده است؛ زیرا این مراکز باید در لحظات اولیه حادثه فعال بمانند.

زلزله کوبه؛ نقطه عطف توجه به تاب‌آوری شهری

حناچی با اشاره به زلزله ۱۹۹۵ کوبه ژاپن اظهار کرد: این حادثه، با وجود آمادگی بالای ژاپنی‌ها، نشان داد که حتی شهر‌های پیشرفته نیز در برابر حوادث طبیعی آسیب‌پذیرند و باید از چنین رویداد‌هایی درس گرفت.

وی افزود: هزینه‌های انسانی و مالی سنگین این زمین‌لرزه موجب شد کاستی‌های موجود در ساختار شهری و استاندارد‌های ایمنی شناسایی شود. ژاپنی‌ها با دقت و پشتکار، از جزئی‌ترین نکات این حادثه آموختند و آن را به الگویی علمی و ارزشمند برای تاب‌آوری شهری تبدیل کردند.

آسیب‌پذیری بافت‌های فرسوده و معابر کم‌عرض

شهردار اسبق تهران ادامه داد: یکی از علل اصلی بالا بودن تلفات زلزله کوبه، پایین بودن استاندارد ایمنی ساختمان‌ها نسبت به دیگر شهر‌های ژاپن بود که ناشی از تصور کم‌ریسک بودن منطقه هانشین از نظر زلزله بود. بسیاری از ساختمان‌های قدیمی نسبت به سازه‌های جدید آسیب‌پذیری بیشتری داشتند و بافت سنتی و معابر کم‌عرض، روند امدادرسانی را کند می‌کرد.

پیامد‌های اجتماعی و روانی زلزله

حناچی با اشاره به آثار اجتماعی زلزله کوبه گفت: پس از این حادثه، بیکاری، اضطراب، خودکشی، پناه بردن به الکل و دارو و افزایش آمار طلاق مشاهده شد. این آثار در بسیاری از فجایع طبیعی و حتی در جنگ‌ها نیز تکرار می‌شود.

ارتقای ایمنی تجهیزات و زیرساخت‌ها

وی ادامه داد: استاندارد ساخت وسایل گرمازا در ژاپن تغییر کرد تا هنگام زلزله برق، گاز و آب به‌طور خودکار قطع شود. در ایران نیز پس از مطالعات، هزاران نقطه آسیب‌پذیر شبکه گاز شناسایی و مقرر شد این شبکه‌ها به شیر‌های اتوماتیک مجهز شوند تا با وقوع لرزه‌ای با شدت مشخص، جریان گاز قطع شود.

به گفته حناچی، استفاده از مصالح سبک و مقاوم، رعایت درز انقطاع بین ساختمان‌ها، تقویت ایمنی پل‌ها و شریان‌های اصلی و رعایت فاصله بین ساختمان‌های بلند از جمله اقدامات مؤثر پس از زلزله کوبه بوده است.

شبیه‌سازی زلزله و آموزش عمومی

حناچی گفت: ژاپنی‌ها موزه‌هایی ساختند که کف آنها زلزله را شبیه‌سازی می‌کند و بازدیدکنندگان می‌توانند لرزش‌های زلزله هانشین را دقیقاً مانند مردم آن منطقه در مدت ۲۰۰ ثانیه تجربه کنند. این تجربه تأثیر قابل توجهی بر جهان گذاشت و در برخی موارد با تجربه جنگ ۱۲ روزه ما قابل مقایسه است.

بازنگری در اولویت‌بندی گسل‌های تهران

وی با اشاره به مطالعات گسل‌های تهران توضیح داد: ابتدا تصور می‌شد گسل ری انرژی کمتری آزاد می‌کند و اولویت ندارد، اما تحقیقات بعدی نشان داد این برداشت اشتباه است؛ زیرا تفاوت کیفیت ساخت‌وساز، نوع شهرسازی و میزان آسیب‌پذیری در جنوب و شمال تهران بسیار بالاست.

تجربه زلزله بم و تعریف بافت‌های فرسوده

حناچی خاطرنشان کرد: پس از زلزله بم، بحث بافت‌های فرسوده دوباره مطرح شد. شورای عالی شهرسازی سه مؤلفه ریزدانگی، نفوذناپذیری و ناپایداری را برای شناسایی این بافت‌ها تعریف کرد که بر اساس آن، در تهران حدود ۳۲۰۰ هکتار از محدوده‌های مسکونی در فصل مشترک این سه مؤلفه قرار گرفتند.

جنگ ۱۲ روزه و ضرورت پدافند غیرعامل

شهردار اسبق تهران در مقایسه مدیریت بحران زلزله و جنگ ۱۲ روزه گفت: هرچند ماهیت این جنگ به دلیل فناوری‌های نوین با گذشته متفاوت بود، اما می‌توان از رویکرد تاب‌آوری استفاده کرد و سناریو‌های حمله را از پیش تدوین نمود.

شرط نخست تاب‌آوری شهری، انتخاب مدیران برنامه‌محور است

حناچی با تأکید بر لزوم انتخاب مدیران معتقد به برنامه‌ریزی گفت: اگر می‌خواهیم شهری تاب‌آور داشته باشیم، باید از قبل به آن فکر کرده و برای آن برنامه داشت، سپس طبق برنامه عمل کرد و سازوکار‌های لازم را فراهم نمود. نخست باید افرادی را برای اجرای برنامه انتخاب کنیم که آن را بفهمند، به آن اعتقاد داشته باشند و باور کنند که باید طبق آن عمل کنند.

تغییر ماهیت تهدید‌ها در جنگ‌های نوین

وی با اشاره به تغییر ماهیت جنگ‌ها نسبت به دوران دفاع مقدس اظهار کرد: در جنگ ایران و عراق، هنگام شلیک موشک اسکاد، آژیر حمله هوایی به صدا درمی‌آمد، اما امروز، وقتی پهپاد‌هایی مانند "هرمس" مختصات را به جنگنده‌های اف-۳۵ منتقل می‌کنند، دیگر آژیر معنای سابق را ندارد.

پدافند غیرعامل؛ از مراکز حساس تا مناطق مسکونی

حناچی ادامه داد: با این حال، می‌توان با پدافند غیرعامل، آسیب‌ها را کاهش داد؛ همان‌طور که در مراکز حساسی مانند صداوسیما، پس از اصابت بمب، پخش برنامه‌ها ظرف ۱۰ دقیقه از سر گرفته می‌شود. این نگاه را می‌توان به مناطق مسکونی نیز تعمیم داد. مثلاً در مجتمع‌های مسکونی، می‌توان در طبقات زیرزمین فضایی طراحی کرد تا ساکنان در شرایط اضطراری تا پایان حملات در آن امن بمانند.

ضرورت نگاه برنامه‌ای در تاب‌آوری شهری

شهردار پیشین تهران با تأکید بر اینکه بدون رویکرد برنامه‌ریزی، تاب‌آوری شهری ممکن نیست، گفت: برای تأثیرگذاری در این حوزه، پیش از هر چیز باید به برنامه‌ریزی و نگاه برنامه‌ای اعتقاد داشت. کسی که به برنامه‌ریزی باور ندارد، اساساً نمی‌تواند در این حوزه مؤثر باشد.

وی افزود: وقتی اعتقاد نباشد، انتظار پیشرفت بیهوده است. اخیراً یکی از مدیران اعلام کرد سهم تهران در صدور پروانه‌های ساختمانی سالانه ۳۰ میلیون متر مربع است، اما خودش از معنای حساس این رقم آگاه نبود. این در حالی است که بحران‌هایی مانند کمبود آب و برق، به دلیل تمرکز جمعیت، نتیجه بی‌توجهی به برنامه‌ریزی است.

پل خرمشهر؛ نمونه تاریخی پدافند غیرعامل

حناچی با اشاره به اهمیت پدافند غیرعامل یادآور شد: گاهی یک پل می‌تواند سرنوشت یک شهر را تغییر دهد؛ مانند پل معروف خرمشهر که خودمان آن را منفجر کردیم تا مانع ورود ارتش عراق از سمت خرمشهر به آبادان شویم. این همان نگاه پدافند غیرعامل است.

وی افزود: تجربه جنگ ۱۲ روزه نیز با همین نگاه قابل بررسی است، به شرط آنکه ابتدا آفند را تعریف کنیم؛ یعنی بدانیم تهدید محتمل چیست تا بعد بتوانیم پدافند طراحی کنیم.

جایگاه پدافند غیرعامل در طرح جامع تهران

شهردار پیشین تهران اظهار کرد: تاب‌آوری یکی از محور‌های طرح‌های راهبردی یا همان طرح جامع تهران است. ما صد‌ها محور داریم؛ از حفاظت بافت‌های تاریخی گرفته تا توسعه فضای سبز، و تاب‌آوری نیز یکی از این محورهاست.

لزوم ثبت دقیق اطلاعات ساکنان برای مدیریت بحران

حناچی با بیان اینکه تجربه زلزله و جنگ اهمیت ثبت آمار دقیق ساکنان را نشان داده، گفت: وقتی ساختمانی هدف حمله قرار گرفت، باید بدانیم به دنبال چه کسانی با چه مشخصاتی بگردیم. این مشکل در جنگ اخیر وجود داشت و هنوز هم تعدادی مفقود داریم. مثلاً در ساختمان چمران که ۱۴ یا ۱۵ طبقه بود، در روز‌های نخست می‌گفتند حدود ۶۰ نفر مفقودند. این اطلاعات اولیه کمک می‌کند بدانید دقیقاً دنبال چه کسانی هستید. این موضوع در زلزله هم صدق می‌کند.

پیامد‌های بی‌برنامگی در مدیریت کشور

وی با انتقاد از بی‌برنامگی در کشور خاطرنشان کرد: وقتی دولت قانون برنامه چهارم را کنار گذاشت، کسی اعتراض نکرد و کشور دو سال بدون برنامه ماند. سپس برنامه پنجم با دو سال تأخیر آغاز شد که ارتباطی با سند چشم‌انداز نداشت.

حناچی تأکید کرد: نگاه برنامه‌ای است که در شناسایی تهدید‌های آینده و آمادگی برای آنها نجات‌بخش خواهد بود. برخی تهدیدها، مانند زلزله، قابل پیش‌بینی هستند و حتی در حوزه جنگ نیز تا حدی می‌توان پیش‌بینی داشت؛ بستگی دارد که آفند را چگونه تعریف کنید.