سیدحمزه صالحی در گفت و گو با ایسنا، در خصوص پذیرفته شدن ایران در سازمان همکاری شانگاهای، با اشاره به پیشینه شکلگیری این سازمان با محوریت چین، گفت: چین و شوروی در زمان جنگ سرد دارای ایدئولوژی همسان بودند ولی درعین‌حال اختلافات قابل‌ملاحظه‌ای به‌خصوص در مورد مرزهای دو کشور در منتی‌الیه شرق آسیا داشتند. درگیری هفت‌ماهه بدون اعلان‌جنگ در سال ۱۹۶۹ در نزدیکی جزیره ژنبائو که دو طرف را تا مرز جنگ رسمی پیش برد از نمونه‌های این تنش‌ها محسوب می‌شود. برای کاهش این تنش‌ها بود که مذاکرات مرزی شـوروی و چین و تلاش برای عادی‌سازی روابط دوجانبه در دهه ۱۹۸۰ آغاز شد که ریشه‌های شکلگیری سازمان شانگهای در همین مذاکرات نهفته است. آن‌چنان‌که وقتی در ۲۶ آوریل ۱۹۹۶ در شهر شانگهای چین «گروه شانگهای ۵» تأسیس شد سران چین، روسیه، قرقیزستان، قزاقستان و تاجیکستان در آن جلسه گرد هم آمده بودند تا در مورد اعتمادسازی امنیتی در مورد مرزها با یکدیگر به مذاکره بپردازند. دستور کار اجلاس نیز محدود به توسعه اقدامات اعتمـاد ساز امنیتی در نواحی مرزی می‌شد که در نهایت در زمینه حل‌وفصل اختلافات مرزی به یک سازوکار موفق رسیدند. ازجمله توافقات آن‌ها توسعه اقدامات اعتمادسـازیِ امنیتی در نواحی مرزی، مبارزه با تهدیدهای غیر سنتی و جدید، مبارزه بـا تروریسـم بین‌المللی، قاچاق مواد مخدر و دیگر جرائم فراملی، مخالفت با جدایی‌طلبی ملـی و تندروی مذهبی و ارتقای همکاری‌های تجاری و اقتصادی بر اساس منـافع متقابـل بود.
سیر تحول گروه شانگهای از بعد امنیتی به ابعاد سیاسی، اقتصادی و تجاری
صالحی ادامه داد: در پنجمین نشست این گروه در سال ۲۰۰۱ با عضویت ازبکستان موافقت شد. پیوسـتن ازبکسـتان بـه گروه شانگهای ۵ به‌طور رسمی تائید کرد که روند شانگهای از چهارچوب مسائل مربوط به مرز چین و شوروی سابق خارج‌شده چراکه ازبکستان با جمهوری خلق چین هم‌مرز نبود و منافع دیگری این کشور را به آن‌ها پیوند می‌زد. به همین دلیل بود که بعد از عضویت ازبکستان «گروه شانگهای ۵» به «سازمان همکاری شانگهای» تغییر نام داد و یک سال بعد در اجلاس سن‌پترزبورگ این سازمان ماهیت حقوقی پیدا کرد و به‌عنوان یک سازمان بین‌المللی معرفی گردید.
این دانشجوی دکتری روابط بین‌الملل دانشگاه تربیت مدرس خاطرنشان کرد: سازمان همکاری شانگهای بعد از موفقیت در مورد اعتمادسازی مرزی به‌صورت تدریجی به سمت گسترش موضوعی و تأسیس نهادها رفت و باوجود ماهیت اولیه و امنیتی آن گسترش همکاری‌ها در زمینه های سیاسی، اقتصادی، امنیتی و تجاری در دستور کار قرار داده است.
ایران از سال ۱۳۸۰ به دنبال عضویت در سازمان همکاری شانگاهای بود
صالحی در مورد جایگاه ایران در سازمان همکاری شانگهای گفت: ایران نیز از همان ابتدا فعالیت سازمان شانگهای را زیر نظر داشت و بررسی‌های اولیه برای همکاری با این سازمان از تابستان ۱۳۸۰ شروع شد. بعد از اتخاذ تصمیم در سطح کلان در بهمن‌ماه ۱۳۸۳ درخواست عضویت به دبیرخانه این سازمان در پکن و کشور قزاقستان به‌عنوان رئیس دوره‌ای آن داده شد و چند ماه بعد یعنی در تیرماه ۱۳۸۴ ایران به عضویت ناظر سازمان شانگهای درآمد. ایران همچنین در سال ۱۳۸۷ درخواست عضویت دائم در سازمان را مطرح کرد اما با توجه به اینکه سازمان شانگهای خود را موظف به تبعیت از سازمان ملل متحد می‌داند به علت بحران هسته‌ای ایران و شروع روند تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران به تعویق افتاد.
بدون برجام امکان عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای وجود نداشت
وی افزود: بعدازآن سازمان همکاری شانگهای در سال ۲۰۱۰ و سپس ۲۰۱۴ دو مصوبه تصویب کرد که بر اساس آن کشوری که ذیل فصل ۷ منشور سازمان ملل و تحریم‌های این سازمان قرار گیرد نمی‌تواند عضو اصلی سازمان شانگهای شود و این به آن معنی بود که ایران که در آن سال‌ها ذیل فصل هفتم منشور سازمان ملل تحت تحریم شورای امنیت بود نمی‌توانست عضو دائم این سازمان شود مخصوصاً اینکه چین و روسیه به‌عنوان دو عضو تأثیرگذار شانگهای در شورای امنیت به تحریم ایران رأی داده بودند؛ اما بعد از اینکه در سال ۲۰۱۵ توافق هسته‌ای (برجام) بین ایران و ۱+۵ امضا شد این مانع برداشته شد ولی این بار درخواست عضویت دائم ایران که هم‌زمان با پاکستان و هند در سال ۲۰۱۵ مطرح شد به خاطر ملاحظات سیاسی با مخالفت تقریباً غیرمنتظره تاجیکستان روبرو شد و در نهایت تحریم‌های یک‌جانبه دولت ترامپ هم در این تأخیر اثرگذار بود.
صالحی ادامه داد: با پیگیری‌های دیپلماتیک دولت ایران این موانع برداشته شد و علی شمخانی دبیر شورای عالی امنیت ملی در مردادماه ۱۴۰۰ اعلام کرد موانع سیاسی عضویت ایران در سازمان شانگهای برداشته است. در نهایت انتظار طولانی‌مدت ایران هم‌زمان با حضور آقای رئیسی در تاجیکستان و حضور در اجلاس سران سازمان شانگهای سند عضویت دائم ایران در ۲۶ شهریور ۱۴۰۰ امضا شد. پروسه‌ای که تا تکمیل عضویت دائمی ایران احتمالاً دو سال دیگر زمان خواهد برد همان‌طور که سند عضویت دائم هند و پاکستان در سال ۲۰۱۵ امضا شد و در سال ۲۰۱۷ با تکمیل پروسه عضویت آن‌ها نهایی شد.
فواید عضویت در سازمان همکاری شانگهای
وی در خصوص فرصت‌های عضویت در سازمان همکاری شانگهای برای ایران، گفت: عضویت در سازمان شانگهای برای ایران یک فرصت مطلوب برای توسعه روابط منطقه‌ای و تقویت سیاست همسایگی است که دولت آقای رئیسی آن را اولویت اصلی سیاست خارجی خود معرفی کرده است. عضویت در این سازمان با توجه به‌قرار گرفتن آن در محیط همسایگی ایران یک ضرورت بود و در صورت استفاده از فرصت‌ها به تأمین منافع ملی ما کمک خواهد کرد. با توجه به اثرگذاری همگرایی‌های منطقه‌ای در تأمین امنیت کشورها این سازمان می‌تواند امنیت ایران در مقابله با تهدیدات امنیتی ناتو در حوزه همسایگی ایران را کاهش دهد. همچنین هزینه‌های سیاسی و اقتصادی ایران با گره زدن منافع ایران با سازمان در بخش‌های مبارزه با مواد مخدر و تجزیه و تروریسم با توجه به اشتراک منافع ایران با سازمان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
نیمی از اورانیوم، ۲۰ درصد نفت و ۳۰ درصد گاز جهان در اختیار کشورهای عضو شانگهای است
صالحی ادامه داد: از طرفی ایران به علت همسایگی و اشتراکات تاریخی و فرهنگی با کشورهای آسیای میانه و موضوع انتقال انرژی می‌تواند نفوذ سیاسی- اقتصادی خود را در منطقه افزایش دهد. با عضویت چین، روسیه و ایران با پیوند سه سطح جاده ابریشم (یک کمربند یک جاده) منطقه اوراسیا و خاورمیانه با همدیگر یک ظرفیت بزرگ ژئوپلیتیک برای ایجاد همکاری‌های اقتصادی ایجاد خواهد شد. با توجه به اینکه کشورهای عضو این سازمان ۲۵ درصد ذخایر نفت، ۳۰ درصد ذخایر گاز و ۵۰ درصد ذخایر اورانیوم جهان را در اختیاردارند، انرژی در کانون فعالیت‌های این سازمان خواهد بود و این می‌تواند به تحول در مسیر ترانزیتی ایران و ارتقا جایگاه ژئواکونومی ایران کمک کند. همان‌طور که ناراندا مودی نخست‌وزیر هند در سخنرانی خود هم‌زمان با امضای سند عضویت دائم ایران در سازمان خواستار افزایش تجارت آسیا از طریق بندر چابهار شد و گفت کشورهای آسیای مرکزی می‌توانند بااتصال به بندر چابهار در ایران، ظرفیت‌های اقتصادی گسترده‌ای را شکوفا کنند.
ایران نمی‌تواند روی چتر امنیتی شانگهای حساب کند
این پژوهشگر روابط بین‌الملل خاطرنشان کرد: اما باوجود ضرورت عضویت ایران در سازمان شانگهای و فرصت‌های مهمی که پیش روی ایران قرار می‌دهد باید در نظر داشت که این سازمان اگرچه وجهه امنیتی دارد اما یک اتحاد نظامی مانند ناتو نیست که حمله به هر یک از اعضای آن به معنی حمله به همه کشورهای عضو تلقی شود، بنابراین در مورد چتر امنیتی که این سازمان ممکن است ایجاد کند باید با احتیاط بیشتری صحبت کرد؛ زیرا سازمان شانگهای از انسجام لازم در مقابل مسائل بین‌المللی برخوردار نیست و سیاست‌های آمریکا و ناتو گاهی آن‌ها را دچار دودستگی می‌کند.
صالحی افزود: از طرفی این سازمان اگرچه به‌تدریج همکاری اقتصادی، تجاری و فرهنگی را در دستور کار داده است اما یک سازمان اقتصادی و تجاری ویژه مانند آسه آن‌هم نیست که محور توسعه کشور را فقط از رهگذر این سازمان خلاصه کرد. به یاد بیاوریم که رابطه ایران با شرق به‌ویژه با دو کشور تأثیرگذار سازمان یعنی چین و روسیه با وجود توسعه همه ابعاد آن هرگز استراتژیک نبوده است. این دو کشور همواره از ایران به‌عنوان یک اهرم در روابط خود با غرب استفاده کرده‌اند؛ بنابراین باید در نظر داشت که سیاست نگاه به شرق اگر برای مدیریت و باز تنظیم روابط با غرب باشد اهمیت دارد اما اگر به‌عنوان جایگزین روابط با غرب مطرح شود به‌تنهایی تأمین‌کننده منافع ملی ایران نخواهد بود.
نپیوستن به FATF مانع بزرگ ایران در سازمان همکاری شانگهای
وی تصریح کرد: نکته با اهمیت دیگر این است که عضویت دائم در سازمان شانگهای را نباید به معنی بی‌نیازی به مذاکره برای رفع تحریم‌ها تلقی کرد؛ زیرا برخلاف تصور بسیاری از افراد سازمان همکاری شانگهای با وجود اینکه درخواست عضویت آمریکا را رد کرده است ولی تمایلی به مقابله با آمریکا ندارد، این سازمان مجموعه‌ای درون‌گرا است و مواضع هژمونی و تقابل گرایانه ندارد. برخی کشورهای عضو باوجود عضویت رسمی ایران در پیمان شانگهای حاضر به همکاری همه‌جانبه با ایران نخواهند بود. همچنین نپیوستن ایران به گروه ویژه اقدام مالی یا اف‌ای‌تی‌اف (FATF) نیز از موانعی است که حضور فعال ایران در این پیمان را با چالش جدی مواجه خواهد کرد.
وی ادامه داد: باید در نظر داشت هرکدام از کشورهای عضو سازمان شانگهای به دنبال هدف مطلوب خود از این سازمان هستند و تعدادی از اعضا رقیب هستند و مواضع متضادی دارند نظیر روابط میان چین با هند و یا هند با پاکستان؛ بنابراین مزایای اقتصادی این سازمان برای ایران ارتباط زیادی به رفع تحریم‌ها دارد و تا زمانی که ارتباط ایران با اقتصاد جهانی قطع باشد نمی‌توان نسبت به دستاوردهای اقتصادی عضویت دائم در سازمان شانگهای مبالغه کرد. با این‌حال عضویت دائم ایران در این سازمان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و فرصت‌هایی که پیش روی ایران قرار می‌دهد در سطح خیلی بالاتری از چالش‌های احتمالی ناشی از آن قرار دارد که در صورت سیاست‌گذاری صحیح و استفاده هوشمندانه از فرصت‌های پیش رو می‌توان به آثار مثبت آن امیدوار بود.
انتهای پیام
