دور دوم انتخابات چهاردهمین دوره ریاست جمهوری جمعه این هفته برگزار می‌شود. اما انتخاب و انتخابات در نظام اسلامی به نوعی سبکی از زمامداری است که از تلفیق دین و مردمسالاری حاصل می‌شود. مردمسالاری دینی نشان دهنده هویت ایرانیان مسلمان است. با بررسی پیشنه برگزاری انتخابات در ایران و فراز و نشیب‌های حکومت‌های قاجار تا پهلوی اول و دوم و از طرف دیگر تجربه‌های که مردم در فرایند انتخاب کردن به دست آوردند نشان دهنده فراز و نشیب‌های انتخابات در کشور است که در نهایت این روند تکاملی به مردمسالاری دینی ختم شده است که تجربه‌ای ارزشمند است. در این زمینه با علی ططری پژوهشگر تاریخ در حوزه تاریخ پارلمان ۱۲ تالیف دارد. به گفتگو نشستیم؛ که در ذیل می‌آید.

نخستین انتخابات در ایران چگونه برگزار شد؟

نخستین انتخابات مجلس بعد از صدور فرمان مشروطیت توسط مظفرالدین شاه قاجار و پیروزی انقلاب اول مشروطه برگزار شد. این انتخابات در تاریخ ۲۵ شهریور سال ۱۲۸۵ برگزار شده بود تا ایرانیان نخستین انتخابات سراسری را شرکت کنند. 

البته نباید از نظر دور داشت انتخابات مجلس اول بعد از تشکیل مجلس موسسان و فراهم شدن مقدمات تدوین قانون اساسی و قوانین انتخابات برگزار شد. بر اساس نظامنامه انتخابات مجلس، ساختار کرسی‌های انتخاباتی «طبقاتی» و «جغرافیایی» بود.

بر اساس قانون انتخابات ۱۲۸۵، طبقه شاهزادگان و قاجاریان، علماء و طلاب، اشراف و اعیان، تجار دارای محل کسب، زمینداران بزرگ (دارای ملکی به قیمت و ارزش یک هزار تومان به بالا) و صنعتگران و مغازه داران و کسبه دارای کرسی انتخاباتی بودند. 

همچنین، به لحاظ محلی و جغرافیایی سهم تهران از کرسی‌های انتخاباتی بار زیاد بود. پایتخت ۵۰ الی ۶۰ کرسی مجلس در اختیار داشت. این در حالی است که ایالت آذربایجان تنها ۱۲ کرسی داشت و سایر ایالات در مجموع کمتر از ۹۰ کرسی در اختیار داشتند.

در تهران، قاجار و شاهزادگان ۴ نماینده، زمین داران ۱۰ نماینده، علماء و طلاب ۴ نماینده، تجار ۱۰ نماینده و صاحبان اصناف ۳۲ نماینده داشتند. این نشان می‌دهد که طبقه متوسط سنتی یعنی اصناف، تجار و زمین داران بیشترین سهم را از قدرت مجلس در اختیار داشتند.

«بر اساس قانون انتخابات مجلس شورای ملی در سال ۱۲۸۵، نمایندگان مجلس باید سواد خواندن و نوشتن داشته باشند، حتما بتوانند به زبان فارسی حرف بزنند، سابقه کیفری نداشته باشند، مسلمان باشند و به شاه و مردم وفادار باشند.

همچنین، بر اساس قانون، قرار بود هر دو سال یکبار انتخابات مجلس برگزار شود. هر نماینده باید در طول این دو سال به عنوان نماینده فعالیت کرده و مصونیت قضایی داشته باشد.

انتخابات مجلس اول در ایالات مختلف (به جز تهران) در دو مرحله انجام شد. در مرحله اول، اصناف و طبقات نماینده‌ای را انتخاب کرده و به مرکز ایالات می‌فرستادند. در مرحله دوم، این نمایندگان، نمایندگان ایالت خود را برگزیده و به مجلس ملی معرفی می‌کردند. 

جالب است مخاطبان بدانند زمانی که مجلس اول مشروطه تأسیس شد هیچ یک از نمایندگان مجلس به دنبال حقوق و مزایا نبودند. هدف صرفاً اجرای اهداف مشروطه یعنی تأسیس عدالتخانه و حکومت مشروطه و اجرای قانون بود.

نمایندگان مجلس بعد از یک سال از تاسیس مجلس متوجه شدند که بدون حقوق و مزایا قادر نیستند کار کنند. تعدادی از نمایندگان مجلس توانایی مالی داشتند. اما بسیاری از نمایندگان برای سفر به تهران و حضور در مجلس مجبور شده اساسیه منزل خود را بفروشند. احتشام السلطنه دومین رئیس مجلس شورای ملی برای نخستین بار پیگیر حقوق و مزایای نمایندگان مجلس شد ـ برپایه اسناد نویافته و مکاتباتی که موجود است ـ احتشام السلطنه مقرر کرد که ماهی یکصد تومن به نمایندگان مجلس به عنوان حقوق پرداخت شود.

سید حسن تقی زاده درباره حقوق نمایندگان دوره اول می‌نویسد. مقرر کردند ماهی یکصد تومن حقوق به نمایندگان مجلس پرداخت کنند از ۲۲ ماه نمایندگی، تنها سه و نیم ماه پرداخت کردند؛ که معادل ۳۵۰ تومان بود. آن هم همه نمایندگان ۳۵۰ تومان را دریافت نکردند. شاید مهمترین دلیل به تعویق افتادن حقوق نمایندگان دوره اول شرایط نابسامان مجلس اول و امور اداری این مجلس بود البته برخی از نمایندگان در دوره اول طلب حقوق نکردند و آن را بخشیدند افرادی نظیر ارباب جمشید نماینده ـ اقلیت زردشتی ـ و صنیع الدوله

البته تاریخ دقیقی وجود ندارد که همین سه ماه و نیمی حقوقی که به نمایندگان پرداخت شد چه زمانی بود، چون محل تأمین بودجه مجلس برای پرداخت حقوق به نمایندگان مجلس مشخص نبود و بودجه کافی هم وجود نداشت. مطابق اسناد موجود در مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی برخی از نمایندگان نخستین دوره مجلس یا بازماندگان آنها حتی تا دوره نهم مجلس شورای ملی طلب حقوق معوقه خود را داشتند. گویا تنها کمک مالی که به مجلس اول شد در زمان ریاست وزرایی ناصرالملک است که حدود ۲۰ هزار تومن از طرف دولت و محل عوارض گمرک به حساب مجلس واریز شد.

البته وضعیت کارکنان مجلس کمی متفاوت بوده آنها هم برپایه اسناد، حقوق مشخصی نداشتند. تا قبل از وضع آیین نامه پرداخت حقوق به مجلسیان در دومین دوره مجلس، از طرف روسای مجلس به آنها مساعده‌هایی می‌دادند. به صورت پراکنده مبالغی را دریافت می‌کردند. در دوره دوم مجلس شورای ملی ارباب کیخسرو شاهرخ نماینده اقلیت زردشتی که ریاست اداره مباشرت مجلس را برعهده می‌گیرد برای حل این مشکلات دست به ابتکاراتی می‌زند. اولا وضعیت حقوقی کارمندان و نمایندگان را تا حد زیادی مشخص می‌کند و از سوی دیگر هم پرسش‌نامه‌هایی را طراحی می‌کند برای نمایندگان دوره اول یا بازماندگان آنها ارسال می‌کند که مشخص کند میزان دریافتی نمایندگان دوره اول یا مطالباتشان به چه صورت است.

به نظر می‌رسد که برپایه اسناد هیچگاه مطالبات معوقه نمایندگان دوره اول مجلس پرداخت نشده است و تنها همان ۳۵۰ تومن، پرداختی برخی نمایندگان بود البته برخی از این نمایندگان ۲۲ ماه هم در مجلس نبودند تنها نمایندگان تهران و آذربایجان از ماه‌های اول در مجلس حضور داشتند وبرخی نمایندگان ایالات و ولایات به دلایل گوناگون تا آخرین روز‌های مجلس به مجلس معرفی و اعتبارنامه آنها تصویب می‌شد.

براین اساس می‌توان حقوق نمایندگان مجلس را از همان دوره اول ماهی صد تومن معین کرد. مجلس هر دوره حقوق همان دوره را تصویب می‌کرد فیش حقوق نمایندگان مجلس شورای ملی وجود دارد و در هر دوره مشخص است به طوری که از از صد تومن شروع شد از دوره اول و براساس تورم هر دوره تنظیم و تصویب می‌شد.

پس از سرنوشت مجلس اول که با فرمان محمدعلی شاه و به دست لیاخوف به توپ بسته شد مجلس دوم چگونه تشکیل شد؟

 در قانون انتخابات مجلس دوم تشکیل مجالس دموکراتیک‌تری پیش بینی شده بود. پنج ایل مهم بختیاری، قشقایی، شاهسون، ترکمن و عشایر خمسه فارس هر کدام نماینده‌ای به انتخاب خودشان داشتند. تعداد نمایندگان تهران به ۱۵ نفر کاهش یافت و سهمیه چندین ایالت و بخصوص آذربایجان بیشتر شد. در قانون جدید حداقل سن نامزد‌ها از بیست و پنج سال به بیست سال کاهش یافت و برأی تخفیف تقلب‌های احتمالی در جریان انتخابات، شرط گذاشته شد که نامزد‌ها حداقل شش ماه در حوزه انتخاباتی مقیم بوده باشند.

از انتخابات دوران قجری تا انتصابات پهلوی

انتخابات مجلس دوم انجام شد و احزاب جدیدی پا گرفتند از جمله حزب دموکرات که برنامه کار سوسیال دموکراتیک داشت و حزب اعتدالیون که محافظه کار به شمار می‌رفت. 

۲۹ درصد از خانواده‌های ملاک، ۲۸ درصد از خانواده‌های روحانی و ۲۴ درصد از خانواده‌های وابسته به دستگاه قدیمی حکومت بودند که مجموعاً ۸۱ درصد می‌شدند. در مقابل فقط ۷ درصد از خانواده‌های تاجران، ۴ درصد از خانواده‌های وابسته به اصناف و ۳ درصد از طبقات پایین بودند. دموکرات‌ها در مجلس تشکیل اقلیت دادند و برأی کسب اکثریت میبایست به ائتلاف به احزاب کوچکتر روی بیاورند.

از نظر تحصیلات دانشگاهی و مدارک آموزشی مجلس دوم جالب توجه بود. بیست و پنج درصد تحصیلات دانشگاهی و چند نفر دکترا داشتند، پنجاه درصد تحصیل سنتی کرده بودند و ده درصد دیگر هم دبیرستان را تمام کرده بودند.

سومین تجربه انتخاب مجلس شورای ملی در چه فضای تاریخی برگزار شده است؟

سومین انتخابات مجلس شورای ملی در یک فضای نسبتا آرام برگزار شد، هرچند جنگ جهانی اول در جریان بود و وضعیت ایران به‌دلیل موقعیت سوق‌الجیشی که در منطقه خاورمیانه داشت، هنوز برای طرفین جنگ واضح و شفاف نشده بود.

مطابق اصل ۳۹ متمم قانون اساسی هیچ پادشاهی نمی‌تواند بر تخت سلطنت جلوس کند، جز آنکه در مجلس سوگند یاد کند و، چون احمدشاه به سن قانونی رسیده بود باید مجلس شورای ملی تشکیل می‌شد.

از دلایل دیگر تشکیل مجلس شورای ملی نفوذ بیگانگان در ایران دو چندان شده بود، به‌ویژه اینکه دولت روس و انگلیس در مسائل ایران دخالت می‌کردند، به همین دلیل حاکمان وقت به این نتیجه رسیدند که مجلس تشکیل شود تا شاید از میزان نفوذ بیگانگان در مسائل داخلی ایران کاسته شود. بعد از تعطیلی مجلس دوم تا تشکیل مجلس شورای سوم ۳ سال طول کشید و طی این ۳ سال نفوذ بیگانگان در ایران زیاد شده بود و این احتمال وجود داشت که اگر مجلس در ایران تشکیل شود، بتوان از نفوذ بیگانگان در ایران کاست.

روس مخالف انتخابات در ایران و انگلیس موافق انتخابات بود. در هر صورت انتخابات با فرمان احمدشاه قاجار در ۲۶ شعبان ۱۳۳۱ قمری و در نطق اعلاالسلطنه آغاز شد.

انتخابات تهران در صفر ۱۳۳۲ آغاز شد، نکته‌ای که حائز اهمیت است، قانون انتخابات مجلس در ۲۸ شوال ۱۳۲۹، یعنی در زمان مجلس دوم اصلاح شده بود که این اصلاح از ۵۲ رأی موافق از ۶۴ رأی حاضر در مجلس به تصویب رسید، البته این قانون که در دوره سوم مجلس مورد استفاده قرار گرفت با دقت زیاد و مشروح مذاکرات به تصویب رسید. در عمل مشکلاتی داشت که برگرفته از جامعه بود.

مشکلات جامعه که قانون انتخابات مجلس تأثیر گذاشته بود، چه بود؟

بی‌سوادی، بی‌تفاوتی مردم، نفوذ اغنیا، عدم همکاری مأموران دولت و حتی عدم ارتباطات بین مرکز و ولایات مشکل اجرای صحیح انتخابات بود. نکته جالبی که در این دوره وجود داشت، لزوم اقامت در حوزه انتخابیه برای کاندیدا‌ها حذف شد.

انتخابات در مجلس چهارم چگونه برگزار شد؟

مجلس چهارم شورای ملی پس از یک فترت طولانی و پر اغتشاش و در یک اوضاع نابسامان در اول تیرماه سال ۱۳۰۰ شمسی آغاز به کار کرد. دوران فترت بین مجلس سوم و چهارم که بیش از ۵ سال طول کشید در ساختار مجلس چهارم تاثیر بسزایی داشت که از آن جمله می‌توان به آثار جنگ جهانی اول، ضعف قدرت مرکزی، نفوذ دولت‌های بیگانه و اعلام حکومت‌های محلی از سوی نیرو‌های مخالف مرکز در برخی مناطق که موجب ناامنی داخلی شده و تقویت قدرت مرکزی را می‌طلبید، اشاره کرد.

متاسفانه در فاصله ایجاد شده بین مجلس سوم و چهارم ۱۹ کابینه تشکیل شده بود که از بی‌ثباتی سیاسی و امنیتی ایران در آن دوران حکایت می‌کند همچنین در طول مدت حیات این مجلس، ۶ کابینه تشکیل شد که از آن جمله کابینه احمد قوام، مشیرالدوله ومستوفی الممالک بودند.

 پس از برگزاری انتخابات سه دوره نخست مجلس شورای ملی، نیرو‌های دولتی از انتخابات چهارم به گونه‌ای جدی به فرآیند انتخابات وارد شده، دخالت‌هایشان را گسترده‌تر کردند. نیرو‌های حکومتی با اعمال نظر در انتخابات، نام کسان مورد نظر خود را از صندوق‌ها بیرون می‌کشیدند؛ گونه‌ای مهندسی انتخابات در واقع شکل گرفت و از دوره پنجم به بعد می‌بینیم قوه مجریه و تشکیلات نظامی و انتظامی، دخالت مستقیم خود را در انتخابات آغاز کردند. بسیاری از خان‌ها و مقامات محلی زیر فرمان قدرت موثرتر در ایالت‌ها و ولایت‌ها بودند و هر آنچه خواست آنها بود از صندوق‌های رأی بیرون می‌آمد.

منبع: ایسنا