افصح‌الملک یزدی؛ شاعری که از شاه قاجار لقب گرفت و از رضاشاه نشان همایونی

حسین مسرت نویسنده و محقق فرهنگ و تاریخ یزد از جمله مشاهیر یزدی بنام در دوره قاجار را سید ابراهیم یزدی ملقّب و متخلّص به افصح الملک که بعضاً با تخلص‌های جلال، جلالی و جلال‌الشّعراء نیز شناخته می‌شد، نام برد و در خصوص او گفت: سید ابراهیم در سال ۱۲۸۳ هجری قمری در روستای بنادک سادات از ییلاق‌های خوش آب و هوای استان یزد به دنیا آمد، پدرش میرزا سید حسین فرزند میرزا سید علی‌نقی وقت و ساعتی (منسوب به میدان و برزن وقت و ساعت در شهر یزد) بود.

وی با بیان این که سید ابراهیم در همان کودکی مادر خود را که از فرزندان نوّاب میرزا محمّدمحسن ملقب به نواب رکاب خراسانی یا صدر رکاب بود، از دست داد، ادامه داد: زنِ پدر مانع‫ ترقّیاتش بود تا آن که در ۱۶ سالگی راهی یزد شد و برای تأمین معاش زندگی، نخست به پیشه‌ی حکاکی روی آورد و پس از مدتی، در خوشنویسی مهارت یافت.

مسرت خاطرنشان کرد: ابراهیم طی این مدت به تحصیل علوم متداول زمان خود کوشید و دیری نگذشت که به واسطه ذوق لطیف و قریحه سرشارش، به زبان‌آوری و بلاغت در سرودن شعر نامور شد و این موضوع نیز انگیزه‌ای شد تا در ۲۶ سالگی راهی اصفهان و سپس تهران شود.

وی با اشاره به راهیابی ابرهیم یزدی به محافل ممتاز ادبی در تهران، گفت: او در سال ۱۳۱۸ قمری از طریق میرزا علی‌اصغر خان اتابک، صدراعظم وقت، به دربار مظفرالدین شاه قاجار راه یافت و قصایدش مورد پسند شاه قرار گرفت به طوری که دو سال بعد یعنی در ۲۰ شعبان ۱۳۲۰ قمری، علاوه بر دریافت صله، طی فرمانی از سوی مظفرالدین شاه، ملقب به افصح الملک شد.

این محقق و پژوهشگر فرهنگ و تاریخ یزد اظهار کرد: افصح الملک تا زمان اعطای لقب، اشعار خود را با تخلّص «جلالی» می‌سرود ولی پس ازآن، تخلّص خود را به افصح الملک تغییر داد.

وی افزود: بر اساس اسناد موجود در سازمان اسناد ملی استان یزد، افصح الملک در سال ۱۳۲۱ هجری شمسی وکیل عدلیه یزد و در سال ۱۳۳۵ قمری، رییس عدلیه یزد بوده است.

مسرت با بیان این که این شاعر یزدی در سال‌های پایانی عمر خود در ۱۳۴۴ قمری که برای درمان بیماری کلیه به تهران رفته بود، به وسیله یکی از قاجاریان صاحب نفوذ به رضاشاه پهلوی معرفی شد، تصریح کرد: افصح الملک در این اتفاق که همزمان با جلوس رضاشاه بر تخت سلطنت شده بود، قصیده‌ای در ستایش وی سرود و به سبب آن نشان همایونی از او دریافت کرد.

وی گفت: افصح الملک سروده‌های بسیاری در قالب غزل، مثنوی، قصیده و به‌ویژه قطعه دارد ولی شوربختانه بیشتر آثار منظوم وی، به غیر مثنوی شکرنامه و چند غزل و قصیده و قطعه، ازمیان‌رفته است.

نویسنده کتاب «یزد، یادگار تاریخ» با بیان این که اندک اشعار برجای مانده از افصح‌الملک گواهی بر مهارت و بلاغت او در سخن‌سرایی است، افزود: نمونه‌ای از اشعارش در تذکره سخنوران یزد از اردشیر خاضع، تذکره شعرای عباس فتوحی یزدی، تاریخ یزد از عبدالحسین آیتی و احمد طاهری، تحفه‌ی فاتحیه از میرزا مهدی جلالی یزدی، مجموعه‌ی وزیری از سید محمدعلی وزیری، دفتر‌های یادداشت وزیری در کتابخانه وزیری، گفتار‌های سید محمود رستگار و نیز دفتر اشعار غلامرضا رشید یاسمی در کتابخانه‌ی ملی ایران، موجود است.

مسرت ضمن قرائت سروده‌های از این شاعر پیرامون چند رویداد تاریخی از جمله درگذشت شیخ محمّدجواد خراسانی، سیه‌روزی مردم رشت در دوره قتل و غارت نیرو‌های روس و بمباران شهر مدینه از سوی وهابیان، گفت: دوران زندگی افصح الملک در تهران دیری نپایید و از شدت بیماری به‌ناچار راهی زادگاه خود شد و هرچند روشن نیست که در چه سالی به یزد بازگشته است ولی سروده‌ای که به خط خودش با مرکّب مشکی بر سر در باغ ساخته‌ی وی در بنادک سادات وجود داشته، حضورش را در ۱۳۲۸ قمری مسجّل می‌کند.

وی با اشاره به اشعاری از سید حسن شکوهی (امیرالشّعرا) از سخنوران نامی یزد و داماد بزرگ افصح الملک، سال درگذشت او را ۱۳۴۵ قمری مصادف با ۱۳۰۵ شمسی بیان و خاطرنشان کرد: برهمین اساس تاریخ وفات او را ۱۷ شهریور ۱۳۰۵ هجری شمسی در سن ۶۲ یا ۶۳ سالگی نگارش کرده‌اند. پیکر او را نیز در زاویه حرم امامزاده جعفر (ع) در یزد و در کنار آرامگاه آیت‌الله میر سیدعلی حائری یزدی به خاک سپرده‌اند.

مسرت در پایان از مهمترین آثار این شاعر به دیوانی مشتمل بر غزلیات و قصاید و نیز شِکرنامه که منظومه‌ای تمثیلی به شیوه مثنوی در بحر متقارب مقصور یا محذوف در ۴۵۷ بیت است، اشاره کرد.

منبع: ایسنا