استحالهٔ هویت جهان مدرن در اربعین

باشگاه خبرنگاران جوان- افرادی که برای کمک به زائران در این تجمعات حاضر می‌شوند و زائرانی که مسیری طولانی را پیاده می‌روند. هیچ یک از این مؤلفه‌ها نسبتی با لیبرالیسم حاکم بر جهان مدرن ندارد و به‌نوعی بازهم اعتقادات و مقدسات مذهبی به نزاعی پنهان با لیبرالیسم حاکم برمی‌خیزند. در گفت‌و‌گو با محمدرضا قائمی‌نیک، جامعه‌شناس به بررسی اثر این پدیده در جهان مدرن پرداختیم که در ادامه می‌خوانید. 

این پدیده قابل‌مشاهده است که پیاده‌روی اربعین، در جهان مدرن در مقابل خوانش‌های لیبرالی و فردگرایانه قد علم می‌کند. این سؤال مطرح است که آیا راهپیمایی اربعین به نزاع با لیبرالیسم فردگرایانه جهان مدرن رفته است؟ 

پیاده‌روی اربعین، وجه و سابقه تاریخی دراز دامنه‌ای در میان عراقی‌ها دارد. از این منظر ظرفیت سنتی در تاریخ اسلام و تشییع محسوب می‌شود که در مواجهه با جهان جدید قرار گرفته است. به این معنا، منطق حاکم برآن در دوره معاصر، می‌بایست منطق حاکم بر مواجهه با موضوعات، پدیده‌ها و ظرفیت‌های سنت اسلامی شیعی با جهان مدرن باشد. اگر بپذیریم که الگو و منطق مواجهه انقلاب اسلامی با جهان معاصر، اینجا نیز حاکم است و بخواهیم آن را بسط دهیم، می‌توان گفت لزوماً این پدیده در تقابل یا نفی جهان مدرن نیست. بلکه همان‌طور که انقلاب اسلامی بیان‌کننده این مسئله است، جهان معاصر و مدرن، در کنار تهدید‌ها، ظرفیت‌ها و فرصت‌هایی هم در آن نهفته است. منطق این است که بتوانیم زمینه‌های تهدید را به این معنی تبدیل به فرصت کنیم که باعث ارتقای ما از فهم جهان دینی شود. به تعبیری مواجهه ما با پدیده‌های معاصر، معمولاً در الگوی انقلاب این است که این پدیده‌ها مثل یک امتحان و آزمونی است که پیروزی و توفق بر آن، باعث ارتقای سطح فهم و مواجهه ما با دین می‌شود و در کنار این امکان پیروزی، امکان سقوط و ضربه نیز وجود دارد، مثل همه امتحان‌های دیگری که انسان‌ها در زندگی‌شان با آن مواجه می‌شوند. اگر از این منظر به پدیده پیاده‌روی اربعین نگاه کنیم در واقع اربعین به معنای نفی همه پدیده‌های مدرن نیست؛ چرا که در این پیاده‌روی بسیاری از امکان‌های مدرن را استفاده می‌کنید؛ تلفن همراه، خبر و انعکاس آن در فضای مجازی و رسانه، مسئله دولت، ملت ایران و عراق که اساساً یک پدیده مدرن است. امکانات ناظر به اسکان زائران و پدیده‌هایی که پیاده‌روی اربعین را نسبت به گذشته خود، دست‌خوش تغییر خواهد کرد. بر اساس منطق خاص، انقلاب اسلامی ایران، در کنار تهدیداتی که جهان مدرن، نسبت به این پدیده و تبدیل آن به مسئله گردشگرانه و غیردینی نهفته است؛ اما در همان وضعیت تهدید گونه فرصت‌هایی برای آن وجود دارد و ما کمابیش از آن فرصت‌ها استفاده و درک می‌کنیم که فهم ما از مسئله اربعین، عاشورا و سیدالشهدا، مخصوصاً در گستره اجتماعی و سیاسی و ارتقای آن حاصل همین تجربه معاصر است. برگزاری اربعین در ۱۰۰ سال گذشته، امکان چنین فهمی را از پدیده اربعین به ما نمی‌داد، درحالی‌که به‌واسطه تجربه مدرنی که از پیاده‌روی در دوره معاصر داریم، امکان‌های جدیدی از فهم دینی و ماجرای عاشورا و پیامد‌های آن به وجود آمده است. برای مثال ما، در حال حاضر تجربه بینافرهنگی با ملت عراق و دو دستگاه سیاسی ۲ دولت را داریم. این تجربه در گذشته مقدور نبود؛ اما الان به‌واسطه درگیری با جهان معاصر آن را از سر می‌گذرانیم. یا حضور گسترده مردم در این پدیده و ارتقای سطح زائران اربعین و ماجرای پیاده‌روی و امکان‌هایی که در اقتصاد اربعین جلوه و ظهور می‌کند، امکان تبادل فرهنگی بین کشور‌های شرق ایران، مثل افغانستان، پاکستان با اربعین. این تبادلات فرهنگی و اقتضائات جهان مدرنی که با پیاده‌روی اربعین گره می‌خورد. اگر به شکل خودآگاه با آن مواجه شویم و آن را بفهمیم متوجه می‌شویم که فرصت‌های مواجهه معاصر با پدیده اربعین به شرطی که منطق حاکم بر پدیده اربعین دچار اضمحلال در فضای مدرن نشود، برای ما فرصت‌هایی را فراهم می‌کند. 

در واقع با یک نسخه از دهکده جهانی در بستر واقعه عاشورا و جهان تشییع مواجهیم. 

باید توجه کنیم که پدیده‌های مدرن، در مرز امکان قرار دارند و پدیده‌های امکانی هستند؛ نه ضرورت قطعی‌شده‌ای در جهانی‌شدن و دولت‌ملت‌ها وجود دارد که نشود آن را اجرا کرد و نه وضعیت امتناع دارند که هیچ نسبتی با دین برقرار نکنند. بسیاری از پدیده‌های مدرن، ۵۰، ۵۰ هستند و به تعبیر عامیانه مثل چاقو هستند. انسان می‌تواند از چاقو، به‌مثابه امکان برای پوست کندن میوه یا آدم‌کشی استفاده کند. بسیاری از پدیده‌های مدرن چنین وضعیتی دارند؛ لذا اگر به جهان مدرن در نسبت با پیاده‌روی اربعین نگاه کنیم و آنها را یک امکان در نظر بگیریم، می‌توانیم ذیل نگاه دینی، جهان مدرن را تغییر هویت و ماهیت دهیم و به تعبیری آن منحل و استحاله در نگاه دینی کرده و در خدمت اهداف دینی قرار دهیم. اگر هم به آنها اشراف نداشته باشیم و به شکل وارداتی از آن استفاده کنیم و تأمل نکنیم و دست به تغییر در امکان‌ها نزنیم آنها می‌توانند پدیده‌های دینی ما را تبدیل به ابزاری برای خود کنند، چون در وضعیت ۵۰، ۵۰ قرار دارد، این احتمال وجود دارد. این دیگر بسته به غنای فهم ما، برای ایفای نقش جدی در وضعیت جهانی دارد. 

برخلاف خوانش‌های مذهبی از پیاده‌روی اربعین، این پدیده حائز یک هویت سیاسی نیز هست که نمونه‌های آن در این دوره و در حمایت از فلسطین و حمله موشکی به ایران، قابل‌مشاهده است. نسبت سیاست با اربعین چگونه است؟ 

در قلمرو سیاست نیز همان منطق حاکم است. ما معمولاً شعار پیوند دین و سیاست را زیاد دیدیم؛ اما، چون آن را دقیق طرح نمی‌کنیم، با چالش مواجه می‌شویم. جدایی سیاست از دین، همیشه به معنای سکولاریسم نیست، گاهی عکس است و اگر فرد متدین از سیاست دوری کند، دچار سکولاریسم شده است. اگر سکولار بودن را با هر دوسویه مسئله نگاه کنیم، پیاده‌روی اربعین، در مرز تحلیل‌های دوسویه قرار دارد. اگر مسئله این باشد که پیاده‌روی اربعین را از هویت خود خالی کنیم و آن را ابزاری برای منفعت خود در ماجرای غزه قرار دهیم، به این معنی که پیاده‌روی اربعین را تبدیل به یک ایدئولوژی سیاسی صرف برای مواردی مثل اتفاقات غزه کنیم و اصل پیاده‌روی و سابقه تاریخی و هویتی به حاشیه رود، اشتباه است. از آن طرف هم بی‌توجهی به محاصره غزه و فلسطین به معنای سکولار شدن اربعین است. باید ظرفیت خاص اربعین را در ماجرای حمله رژیم‌صهیونیستی و اقداماتش درست بفهمیم. اربعین ظرفیتی دارد، این به این معنا نیست که می‌تواند تمام ماجرای رژیم‌صهیونیستی را حل کند یا هیچ کاری از دستش برنیاید، باید این ظرفیت را سنجید، فهمید و در جای خودش، بهترین مواجهه را با آن داشت. اگر به ظرفیت‌های اربعین که به‌نوعی سبک زندگی مقاومت است، نگاه کنیم، می‌توان مسئله خانواده، سبک زندگی و اقتصاد و معیشت را در نسبت با آن برجسته کرد و به نظر می‌رسد یکی از ظرفیت‌های غنی برای مواجهه با طرح پیمان‌های ابراهیم شکل می‌گیرد.

منبع: فرهیختگان