دیپلماسی فعال منهای شوآف

باشگاه خبرنگاران جوان؛ مهدی سیف تبریزی*- در فضای پرتنش جهانی، غرب هم‌چنان بر اقدامات یک‌جانبه در راستای منافع خود عمل می‌کند. در چنین شرایطی حضور سید عباس عراقچی، وزیر امور خارجه، در نوزدهمین اجلاس میان‌دوره‌ای وزرای خارجه جنبش عدم تعهد در اوگاندا، نشان‌دهنده تمرکز تهران بر دیپلماسی چندجانبه است. عراقچی در سخنرانی خود بر انقضای قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل در ۲۶ مهرماه تأکید و فعال‌سازی مکانیسم ماشه توسط کشور‌های اروپایی را اقدامی فاقد پایه قانونی دانست. 

وزیر خارجه از اعضای جنبش عدم تعهد خواست تا در برابر فشار‌های یک‌جانبه غرب متحد شوند و اصول چندجانبه‌گرایی را تقویت کنند. این اجلاس، که تحت ریاست اوگاندا و با تمرکز بر همکاری برای رفاه جهانی برگزار می‌شود، فرصتی برای ایران فراهم آورد تا مواضع خود را در میان کشور‌های جنوب جهانی تبیین کند. این حضور نه تنها به متنوع سازی سبد دیپلماسی کشور کمک می‌کند، بلکه آورده‌های ملموسی در حوزه‌های سیاسی و اقتصادی به همراه دارد، از جمله جلب حمایت برای مخالفت با تحریم‌ها و گسترش بازار‌های صادراتی.

عدم تعهد؛ بستری برای تقویت موقعیت ایران

جنبش عدم تعهد، با عضویت بیش از ۱۲۰ کشور عمدتاً در حال توسعه، همواره تلاش کرده به عنوان یک نیروی تعادل‌بخش در برابر قدرت‌های غربی عمل کند. حضور ایران در اجلاس کامپالا، که با دیدار‌های حاشیه‌ای عراقچی با مقاماتی از فلسطین، ونزوئلا و کوبا و... همراه بود، فرصت‌هایی برای هماهنگی مواضع سیاسی ایجاد کرد. یکی از آورده‌های کلیدی این حضور، امکان بهره‌برداری از قابلیت‌های جنبش در مجامع جهانی مانند شورای امنیت سازمان ملل است. برای مثال، ایران می‌تواند از طریق رأی‌گیری‌های هماهنگ اعضای جنبش، تلاش‌های غرب برای تمدید تحریم‌ها را خنثی کند. عراقچی در سخنرانی خود بر لزوم مخالفت جمعی با مکانیسم ماشه تأکید کرد.

از منظر سیاسی، حضور در چنین اجلاسی به ایران کمک می‌کند تا ائتلاف‌هایی پایدار تشکیل دهد. کشور‌هایی مانند کوبا و ونزوئلا، که خود تحت تحریم‌های آمریکا قرار دارند، شرکای طبیعی ایران هستند و می‌توانند در حمایت از برنامه هسته‌ای صلح‌آمیز تهران نقش ایفا کنند. این همبستگی نه تنها مواضع و صدای ایران را در سازمان و نهاد‌های بین‌المللی تقویت می‌کند، بلکه به کاهش انزوای دیپلماتیکی که غرب خواهان اعمال آن استت کمک می‌رساند. علاوه بر این، تمرکز بر مسائل مشترک مانند حمایت از فلسطین – که عراقچی در اجلاس به آن پرداخت – آورده‌های دیگری به همراه دارد، از جمله افزایش نفوذ ایران در میان کشور‌های اسلامی و آفریقایی.

عدم شرکت در شرم‌الشیخ؛ حضور فعال در عدم تعهد

شاید برای ارزیابی رویکرد وزارت‌خارجه نسبت به یک دیپلماسی فعال با یک دیپلماسی نمایشی و ارزیابی کارایی آن، مقایسه اجلاس عدم تعهد با اجلاس اخیر شرم‌الشیخ مفید باشد. نشست شرم‌الشیخ، که در چند روز قبل در مصر برگزار شد، با تمرکز بر صلح غزه و با حضور دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، و رهبرانی مانند عبدالفتاح السیسی مصر، تشکیل گردید. ایران، علی‌رغم دریافت دعوت رسمی از سوی مصر، در اقدامی منطبق بر منافع ملی تصمیم گرفت در این نشست شرکت نکند – تصمیمی که بر اساس منافع ملی اتخاذ شد. اگر ایران در این اجلاس حضور می‌یافت، نه تنها آورده سیاسی ملموسی به دست نمی‌آورد، بلکه با حضور در زمین بازی که از سوی دولت آمریکا طراحی شده بود می‌توانست عواقب سیاسی و دیپلماتیک ناخوشایندی را برای کشور به همراه بیاورد. این در حالی است که کشور در چند ماه گذشته از سوی دولت آمریکا مورد هجوم قرار گرفته است و ترامپ نه تنها از این اقدام عذرخواهی نکرده، بلکه بار‌ها ایران را به اقدامات نظامی بیشتر تهدید کرده است. حضور در اجلاسی که ترامپ آن را ریاست می‌کند، می‌توانست به عنوان نشانه‌ای از ضعف تلقی شود و به اقتدار نظام آسیب بزند، بدون اینکه تغییری در تحریم‌ها یا موقعیت ایران در نظام بین‌الملل به وجود آورد.

در مقابل، حضور در اجلاس جنبش عدم تعهد و نشست‌های دیگر با کشور‌های غیرغربی آورده‌های متعددی دارد. این نشست‌ها، برخلاف اجلاس شرم‌الشیخ که بیشتر به عنوان پوششی برای طرح‌های آمریکا عمل می‌کند، بر اصول مستقل و مخالف هژمونی تمرکز دارند. دیپلماسی فعال در چارچوب عدم تعهد نه تنها به تقویت جایگاه سیاسی ایران کمک می‌کند، بلکه منافع اقتصادی واقعی به همراه دارد. برای نمونه، روابط با کشور‌های آفریقایی می‌تواند بازار‌های جدیدی برای صادرات محصولات ایرانی باز کند، در حالی که اجلاس شرم‌الشیخ هیچ فرصت اقتصادی مستقیمی ارائه نمی‌داد. این مقایسه نشان می‌دهد که ایران با دوری از فعالیت‌های نمایشی بدون دستاورد، به سمت دیپلماسی مؤثر حرکت کرده است.

آورده‌های اقتصادی حضور در جنبش عدم تعهد

یکی از مهم‌ترین آورده‌های حضور ایران در اجلاس جنبش عدم تعهد، گسترش روابط اقتصادی با کشور‌های جنوب جهانی است که می‌تواند با ترویج الگوی بی‌توجهی به تحریم‌های غرب از سوی روسیه و چین همراه باشد. این الگو، که بر پایه قانونی ندانستن بازگشت تحریم‌های غربی استوار است، منجر به گسترش روابط تجاری و نظامی این دو کشور با ایران شده و می‌تواند به عنوان مدلی عملی برای اعضای عدم تعهد عمل کند. در کامپالا، عراقچی بر لزوم عدم پذیرش مکانیسم ماشه تأکید کرد و پیشنهاد داد که کشورها، مانند روسیه و چین، تحریم‌ها را نادیده بگیرند و تجارت خود را ادامه دهند.

از سوی دیگر می‌توان به برخی آورده‌های ملموس اقتصادی در پس حضور در اجلاس عدم تعهد اشاره داشت، توافق‌های  که غالبا در حاشیه اینگونه اجلاس‌ها اتفاق می‌افتد می‌تواند به افزایش صادرات نفت، پتروشیمی، کالا‌های تولیدی و صدرو توان فنی و خدماتی ایران منجر شود. برای مثال، روابط با آفریقا – که بیش از ۴۰ عضو عدم تعهد را شامل می‌شود – فرصت‌هایی برای سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها مانند بنادر و راه‌آهن ایجاد می‌کند. این سرمایه‌گذاری‌ها نه تنها درآمد ارزی ایجاد می‌کنند، بلکه حمایت سیاسی این قاره را در برابر تحریم‌ها جلب می‌نمایند. وزارت امور خارجه ایران و شخص وزیرخارجه این الگو را به عنوان وظیفه‌ای کلیدی پیگیری می‌کند. اجرایی شدن توافق استراتژیک ۲۰ ساله با روسیه در روز‌های گذشته، شامل همکاری بانکی، انرژی و نظامی، نمونه‌ای از بی‌توجهی عملی به تحریم‌هاست.

انتقال این الگو به کشور‌های جنوب جهانی، آورده‌های بلندمدتی مانند دسترسی به بازار‌های مصرفی عظیم دارد. برای نمونه، همکاری با ونزوئلا و کوبا در حوزه نفتی بی‌توجهی به تحریم‌ها را ترویج می‌دهد و بازار‌های آمریکای لاتین را به سوی ایران باز می‌کند. در سال ۲۰۲۵، تجارت ایران با چین و روسیه به رکورد جدیدی رسید و مسیر‌های تجاری نوین مانند راهگذر شمال-جنوب (INSTC) با روسیه و هند، شبکه‌ای مقاوم در برابر تحریم‌ها ایجاد کرده است. این رویکرد نه تنها تحریم‌ها را کم‌اثر می‌سازد، بلکه با تمرکز بر تجارت بدون توجه به محدودیت‌های غربی، اقتصاد ایران را تقویت می‌کند و فرصت‌های نظامی مانند تبادل فناوری را فراهم می‌آورد.

بهره‌برداری از عدم تعهد در مجامع جهانی

حضور در جنبش عدم تعهد آورده‌های دیگری در سطح جهانی دارد. این جنبش می‌تواند در مجمع عمومی سازمان ملل و دیگر نهاد‌های بین المللی از ایران حمایت سیاسی داشته باشد. عراقچی از همین فرصت نیز استفاده کرد و در این اجلاس بر همبستگی علیه یک‌جانبه‌گرایی تأکید کرد و پیشنهاد داد که اعضا بیانیه‌هایی برای محکومیت ماشه صادر کنند. این اقدام نه تنها مواضع ایران را تثبیت می‌کند، بلکه به کاهش وابستگی به غرب کمک می‌رساند و وزنه تهران را در مذاکرات آتی سنگین‌تر می‌سازد.

دیپلماسی فعال برای عبور از چالش‌ها

در نهایت، دیپلماسی فعال ایران، کشور را از وابستگی به غرب دور می‌کند و به سمت شرق و جنوب جهانی هدایت می‌نماید. آورده‌های این رویکرد – از حمایت سیاسی تا بازار‌های اقتصادی – نشان‌دهنده موفقیت آن است. شکست اولیه ماشه در ایجاد فشار فوری، به دلیل عدم همکاری کشورها، این استراتژی را تأیید می‌کند. ایران با تمرکز بر چنین نشست‌هایی، نه تنها می‌تواند آثار تحریم‌ها را مدیریت، بلکه جایگاه خود را در جهان چندقطبی تقویت می‌نماید. این دیپلماسی، مبتنی بر اصول مستدل و منافع ملی، مسیر روشنی برای آینده ترسیم می‌کند.

*کارشناس بین الملل