بازخوانی روزی که جمهوری متولد شد؛ میراث فکری میرزا در۱۶خرداد

به گزارش خبرگزاری تسنیم از رشت، ملیحه علی‌پورنیک‌پی، فعال فرهنگی و مستندساز طی یادداشتی که در اختیار تسنیم قرار داده، نوشت:

در منظومه تاریخی ایران معاصر، میرزا کوچک خان جنگلی چهره‌ای برجسته از مقاومت مردمی و عدالت‌خواهی است. او روحانی‌ای مبارز و وطن‌دوست بود که در دورانی بحرانی، با درک عمیق از ظلم ساختار سلطنت، نفوذ استعمار خارجی و فقر عمومی مردم، نهضت جنگل را بنیان نهاد. برخلاف بسیاری از جریان‌های آن زمان که یا در وابستگی به قدرت‌های خارجی تحلیل می‌رفتند یا درون ساختار فاسد حکومتی مستحیل می‌شدند، میرزا کوچک با تکیه بر ایمان اسلامی، استقلال‌طلبی سیاسی و عدالت‌خواهی اجتماعی، راه سومی را پیش گرفت: راه ایستادگی. 

میرزا کوچک خان نه تنها نماد مبارزه با استبداد داخلی و استعمار خارجی بود، بلکه کوشید الگوی حکمرانی‌ای نوین مبتنی بر جمهوریت، قانون، عدالت و دین‌باوری ارائه دهد. تشکیل حکومت جمهوری در گیلان به رهبری او، تلاشی بود برای نجات ایران از بند سلطه سیاسی، اقتصادی و فرهنگی بیگانگان. او با اینکه در نهایت به شهادت رسید، اما میراثش در حافظه تاریخی ملت ایران به‌عنوان نماد غیرت، استقلال و مردمی‌بودن حکمرانی باقی مانده است.

تاریخ معاصر ایران مملو از لحظاتی است که با گذشت دهه‌ها، همچنان منشأ تحلیل، تأمل و بازخوانی‌های مکرر است. یکی از این لحظات سرنوشت‌ساز، شانزدهم خرداد 1299، روزی است که در حافظه تاریخی مردم گیلان و ایران به عنوان روز اعلام حکومت جمهوری از سوی میرزا کوچک خان جنگلی شناخته می‌شود. اما درک جایگاه این روز، مستلزم تفکیک آن از آغاز نهضت جنگل است؛ چرا که نهضت میرزا، سال‌ها پیش‌تر آغاز شده بود.

در 16 خرداد 1299، میرزا کوچک خان با انتشار بیانیه‌ای، الغای سلطنت، تشکیل کمیته انقلاب سرخ ایران و تأسیس حکومت جمهوری سوسیالیستی گیلان را اعلام کرد. او خود را به عنوان سرکمیسر جمهوری و کمیسر جنگ معرفی کرد. این تصمیم، نه آغازی بر مبارزه، بلکه مرحله‌ای جدید و ساختارمند در تداوم نهضتی بود که پیش‌تر با اهداف ضداستعماری، ضد استبدادی و عدالت‌خواهانه آغاز شده بود.

جنبش جنگل، از همان ابتدا، واکنشی به خفقان داخلی، فساد سلطنت قاجار و دخالت‌های خارجی بود. اعلام جمهوری در خرداد 1299، نقطه اوج مبارزات چندساله‌ای بود که از دل جنگل‌های گیلان برخاسته بود و پس از سال‌ها ایستادگی، در این روز به زبان سیاست رسمی و ساختار حکومتی ترجمه شد.

بلافاصله پس از اعلام حکومت جمهوری در رشت، رهبران نهضت جنگل با انتشار بیانیه‌ای با عنوان «فریاد ملت مظلوم ایران از حلقوم فدائیان جنگل»، نه تنها مواضع سیاسی خود را به‌روشنی تبیین کردند، بلکه با صراحتی کم‌سابقه، به مفاسد ساختار سلطنت قاجار و مداخلات آشکار و پنهان دولت بریتانیا در امور ایران تاختند.

این بیانیه، شالوده فکری و سیاسی نظام نوپای جمهوری را در چهار بند اصلی ترسیم کرد:

1. لغو اصول سلطنت و اعلام رسمی جمهوری به‌عنوان اراده ملت ایران.

2. تعهّد حکومت موقت جمهوری بر حفظ جان و مال مردم و مقابله با هرج‌ومرج و بی‌عدالتی.

3. ابطال تمام قراردادها و معاهداتی که به زیان ملت ایران منعقد شده‌اند؛ به‌ویژه قراردادهایی که پای دخالت خارجی را به خاک ایران باز کرده بودند.

4. برابری حقوق همه اقوام و ملت‌ها در کنار پایبندی به شعائر اسلامی؛ تلاشی برای تلفیق عدالت اجتماعی و هویت دینی.

این اعلامیه، صرفاً یک متن سیاسی نبود، بلکه مانیفست نهضتی بود که در پی اصلاح عمیق ساختار قدرت، حراست از استقلال ملی و تأمین کرامت انسانی ایرانیان بود. در واقع، این بیانیه نشان داد که اعلام حکومت جمهوری، نه یک تصمیم هیجانی بلکه گامی سنجیده و مبتنی بر اصول و آرمان‌هایی روشن بود که میرزا کوچک خان و یارانش سال‌ها برای آن جنگیده بودند.

در تحلیل تاریخی، باید مراقب بود که رویداد مهم اعلام جمهوری را با آغاز نهضت اشتباه نگیریم. روز اعلام حکومت جمهوری، بی‌تردید نماد بلوغ و جرئت سیاسی نهضت جنگل بود، اما نه آغاز آن. میرزا کوچک خان، پیش از آنکه بنیان‌گذار جمهوری باشد، یک مبارز خستگی‌ناپذیر، روحانی آزاده و سرداری مردمی بود که ریشه‌های نهضتش در اعماق نارضایتی مردم از وضع موجود و امید آنان به آینده‌ای عادلانه‌تر نهفته بود.

بازخوانی 16 خرداد، فرصتی است برای فهم عمیق‌تر جنبش جنگل و تفکیک دقیق میان اعلام رسمی یک ساختار سیاسی نوین و جنبشی که ماهیت آن فراتر از قدرت و منصب، در جان‌مایه‌ی استقلال‌طلبی و عدالت‌خواهی تعریف می‌شود.

انتهای پیام/