وقتی واقعیت به حاشیه میرود؛ شایعه سلطهجویانه میتازد!
باشگاه خبرنگاران جوان - حتی صبح هنوز کامل شروع نشده که تلفن همراه به صدا در میآید و میلرزد. یک پیام کوتاه در یکی از گروهها: «فوری». چند دقیقه بعد همان خبر، با تیتر کمی متفاوت یا نه اصلاً همان تیتر در کانالی دیگر منتشر میشود یکی گفت «منبع موثق دارد»، دیگری نوشت «دوست دوستم آنجا بوده». تا ظهر، خبر آنقدر چرخید که دیگر کسی نمیپرسید واقعاً چه اتفاقی افتاده است؛ همه فقط درباره پیامدهایش حرف میزدند. عصر که تکذیبیه آمد دیگر فایده نداشت خبر جعلی کار خودش را کرده بود ترس و اضطراب را پخش کرده بود، ذهنها را درگیر کرده و رفته بود سراغ قربانی بعدی.
هر روز داستانی مشابه همین رخ میدهد. اخبار جعلی به سرعت مثل ویروسی خاموش و بیرحم منتشر میشوند، ذهنها را آلوده میکنند و جامعه را تکهتکه میکنند. هیچ نهادی نمیتواند جلوی انتشارشان را بگیرد، هیچ سیستمی قادر نیست تمام مسیرهایشان را ببندد. در این جهان، «حقیقت» اغلب عقب میافتد و شایعه پیشتاز میشود. هر بازنشر ساده بدون بررسی، یک گام دیگر در مسیر فرسایش اعتماد عمومی است.
به تعبیری فضای مجازی امروز به میدان مین شباهت دارد که هر حرکت اشتباه پیامدهای غیرقابل بازگشت دارد و مخاطبان خسته و اغلب بیخبر، در میان این انفجار اطلاعات نادرست، تنها شاهد و گاهی شریک بیاختیار انتشار دروغ و اخبار جعلی هستند.
کارخانههای شایعه چگونه کار میکنند؟
خبر جعلی، برخلاف خبر حرفهای به دقت و زمان نیاز ندارد. کافی است یک تیتر تحریککننده، یک روایت ناقص و کمی چاشنی ترس یا خشم به آن اضافه شود. همین ترکیب ساده موتور انتشار را روشن میکند و از این رو تمامی سیستمهای شبکههای اجتماعی به طور زنجیروار نیز بهجای صحت، به میزان واکنش اهمیت میدهند؛ هرچه لایک و کامنت و بازنشر بیشتر، شانس دیدهشدن هم بالاتر. در چنین فضایی، خبر درست معمولاً بازنده است، چون همراه با احتیاط است و تأیید میخواهد و هیجان کاذب هم تولید نمیکند.
هر کاربر یک رسانه
فضای مجازی مرز میان «تولیدکننده» و «مصرفکننده» خبر را از بین برده است. امروز هر کاربر، با یک بازنشر ساده، نقش رسانه را بازی میکند در حالیکه در این حوزه فوق تخصصی نه آموزشی دیده است و نه مسئولیتی را قبول کرده و نه تصورات این را برای خود قائل شده که برای انتشار این اخبار باید پاسخگو باشد. البته این افراد هم گاهاً نیت فریب را ندارند ولی از سر عجله یا هیجان، تبدیل به حلقهای از زنجیره انتشار دروغ میشوند.
اخبار جعلی؛ فقط یک اشتباه ساده نیست
اطلاعات نادرست، در حقیقت اثر واقعی دارد آنها میتوانند زندگی و جامعه را تحت تأثیر قرار دهند. مثلاً در دوران کرونا، شایعهای در شبکههای اجتماعی منتشر شد که نوشیدن الکل صنعتی میتواند از ابتلاء به ویروس جلوگیری کند و با این شایعه و استفاده برخی از افراد چندین نفر جان خود را از دست دادند و بیمارستانها مملو از آسیبهای ناشی از این شایعه شد. در همان زمان، انتشار اطلاعات نادرست درباره داروها و درمانهای غیرمجاز، نه تنها افراد را به خطر انداخت، بلکه باعث شد اعتماد مردم به توصیههای پزشکی رسمی کاهش پیدا کند.
یا در حوزه اقتصاد اخبار جعلی نیز میتوانند تبعات ملموس داشته باشند. در ایران، شایعات مربوط به قیمت ارز و طلا، حتی وقتی تکذیب میشوند ظرف چند ساعت باعث نوسان بازار و ترس سرمایهگذاران کوچک میشوند. کسانی که بدون بررسی اخبار دست به خرید یا فروش زدهاند، متحمل ضررهای مالی شدهاند و این چرخه اعتماد عمومی به نهادهای مالی را آسیبپذیرتر کرده است.
البته روایتهای تحریفشده از بحرانهای اجتماعی هم نمونه دیگری از اثرات مخرب اخبار جعلیاند. در زلزلهها شایعات درباره قربانیان و کمکهای ارسالشده باعث پراکندگی کمکها و سردرگمی مردم شده. حتی اخبار نادرست درباره حوادث آتشسوزی و سیل، با ایجاد ترس و اضطراب گسترده، به شکلگیری شکافهای اجتماعی کمک کرده است.
خطر واقعی، اما در جایی پنهان است که مخاطب، پس از مواجهه مداوم با دروغ، دیگر به هیچ خبری اعتماد نمیکند، حتی حقیقت. وقتی اعتماد عمومی فرو میریزد، جامعه در برابر هر بحران طبیعی، اقتصادی یا اجتماعی آسیبپذیرتر میشود؛ تصمیمهای جمعی مختل میشوند و مسیر بازسازی و بازیابی اعتماد طولانیتر و دشوارتر خواهد شد.
چه کسانی بیشتر فریب میخورند؟
برخلاف تصور، قربانی اخبار جعلی الزاماً افراد کماطلاع نیستند. اتفاقاً کسانی که: اخبار را سریع و احساسی دنبال میکنند، در اتاقهای پژواک شبکههای اجتماعی زندگی میکنند، یا بیش از حد به همفکران خود اعتماد دارند بیشتر در معرض فریباند.
وقتی خبری دقیقاً همان چیزی را میگوید که دوست داریم بشنویم کمتر به صحت آن شک میکنیم. این نقطه ضعف مشترک انسانهاست.
جهان چگونه با این بحران مواجه شده است
در بسیاری از کشورها، مقابله با اخبار جعلی به یک سیاست عمومی تبدیل شده است. نهادهای مستقل راستیآزمایی شکل گرفتهاند، پلتفرمها مجبور به برچسبگذاری محتوای مشکوک شدهاند و رسانههای حرفهای نقش فعالتری در شفافسازی ایفا میکنند. مهمتر از همه، سواد رسانهای بهعنوان یک مهارت حیاتی وارد نظام آموزشی شده است تا بهعنوان تمرین تشخیص، تحلیل و شککردن اخبار بتوانند تفکیکی قائل باشند.
خبر معتبر چه نشانههایی دارد؟
بدون هیچ اعتبار و سندی نمیتوان خبری را موثق دانست، چون خبر قابل اعتماد، شناسنامه دارد. منبع مشخص، تاریخ روشن، نویسنده قابل پیگیری و زبانی که بیش از حد هیجانی نیست. خبر حرفهای تلاش نمیکند مخاطب را بترساند یا تحریک کند بلکه تلاش میکند آگاه کند. عکسها و ویدئوها باید قابل بررسی باشند و روایت خبر نباید از چند منبع مستقل، تناقض جدی داشته باشد. همیشه هم قبل از اعتماد به خبری از خود بپرسید، «این خبر چرا و توسط چه کسی منتشر شده است؟»
سواد رسانهای
سالهاست از «افزایش سواد رسانهای» صحبت میشود، اما کمتر به شیوه عملی آن پرداخته شده است. سواد رسانهای یعنی یاد بگیریم مکث کنیم؛ یعنی بدانیم بازنشر نکردن یک خبر هم یک انتخاب آگاهانه است. این سواد زمانی گسترش پیدا میکند که: «به زبان ساده بیان شود»، «از مثالهای واقعی استفاده کند» و» مخاطب را متهم یا تحقیر نکند.» رسانهها، معلمان، خانوادهها و حتی اینفلوئنسرهای مسئول همگی میتوانند در این مسیر نقشآفرین باشند.
هوش مصنوعی؛ مرز واقعیت و جعل باریکتر از همیشه
با ورود هوش مصنوعی، تولید اخبار جعلی به مرحله تازهای رسیده است. متنها، تصاویر و ویدئوهای جعلی حالا با کیفیتی تولید میشوند که تشخیص آنها برای مخاطب عادی دشوار است. دیپفیکها میتوانند چهرهها را جعل کنند و روایتها را بسازند. در چنین شرایطی، صرفاً تکیه بر ابزارهای فناورانه کافی نیست. باید ذهن مخاطب آموزش ببیند ذهنی که بداند هر آنچه میبیند، الزاماً واقعیت نیست.
اخبار جعلی احتمالاً هیچوقت کاملاً ناپدید نمیشوند، اما میتوان آنها را مهار کرد. هر بار که پیش از بازنشر یک خبر مکث میکنیم، هر بار که منبع را بررسی میکنیم و هر بار که احساسات خود را بر قضاوتمان مسلط نمیکنیم، یک گام کوچک، اما مؤثر برداشتهایم.
منبع: مهر
12250645
مهمترین اخبار وبگردی
