فقیهی که جانشین شیخ موسس بود؛ واگذاری جایگاه مرجعیت برای وحدت جامعه

باشگاه خبرنگاران جوان- در تاریخ معاصر تشیع و در سپیده‌دم شکل‌گیری حوزه علمیه قم، نامی می‌درخشد که بیش از هر چیز با صفت «ایثار» و «تواضع» گره خورده است. آیت‌الله سید صدرالدین صدر، نه تنها یک مرجع تقلید صاحب‌نام و فقیهی چیره‌دست، بلکه استوانه ثباتی بود که در یکی از بحرانی‌ترین دوران‌های تاریخ روحانیت ایران، نقش کلیدی در حفظ میراث تشیع ایفا کرد. او که فرزند خاندان بزرگ و ریشه‌دار «صدر» بود، حیات خود را وقف اعتلای کلمه حق و خدمت به جامعه اسلامی کرد و در نهایت، با گذشتی کم‌نظیر در راه وحدت کلمه، راه را برای رهبری واحد در حوزه علمیه هموار ساخت.

تکوین شخصیت در گهواره علم

سید صدرالدین صدر در اواخر اردیبهشت ۱۲۶۱ خورشیدی (۱۲۹۹ هجری قمری) در شهر مقدس کاظمین دیده به جهان گشود. خاندان او که اصالتاً از جبل عامل لبنان بودند، ریشه‌ای عمیق در علم و تقوا داشتند؛ چنان‌که گفته شده تمامی اجداد ایشان تا چندین پشت، از مجتهدان طراز اول زمان خود بوده‌اند. پدرش، آیت‌الله سید اسماعیل صدر، از مراجع بزرگ و نامدار کاظمین و سامرا بود که در پارسایی و زهد شهرتی فراوان داشت.

سید صدرالدین دوران کودکی و نوجوانی خود را در فضای معنوی سامرا و در عصر درخشش میرزای شیرازی بزرگ سپری کرد. او مقدمات علم را نزد برادر بزرگترش سید مهدی فرا گرفت و به زودی نشان داد که وارث نبوغ علمی خاندان صدر است. با هجرت پدر به کربلا و سپس نجف، سید صدرالدین نیز راهی این حوزه‌های سترگ شد تا از محضر استوانه‌های فقاهت کسب فیض کند. او در نجف و کربلا، خوشه‌چین دانش بزرگانی، چون آخوند ملأ محمدکاظم خراسانی، میرزا حسین نائینی، سید محمدکاظم طباطبایی یزدی (صاحب عروه) و آقا ضیاالدین عراقی شد. این تنوع در اساتید، از او شخصیتی جامع‌الاطراف ساخت که هم در فقه و اصول به مقام اجتهاد مطلق رسید و هم در تفسیر، رجال و ادبیات سرآمد گشت.

هجرت به ایران؛ از مشهد تا دعوت شیخ مؤسس

حضور آیت‌الله صدر در ایران در دو مقطع زمانی بسیار حساس صورت گرفت. بار اول در سال ۱۲۹۲ شمسی به مشهد مقدس عزیمت کرد و حدود شش سال در جوار بارگاه رضوی به تدریس و ارشاد پرداخت. این ایام با یکی از سخت‌ترین دوران‌های معیشتی مردم ایران، یعنی قحطی بزرگ، مصادف بود. در اینجا بود که سیره عملی ایشان در خدمت به خلق آشکار شد؛ او با تشکیل جلسات اعانه و بسیج خیرین، بسیاری از محرومان را از کام مرگ نجات داد.

پس از مدتی اقامت در مشهد و بازگشت کوتاهی به عراق برای پرستاری از پدر، نقطه عطف زندگی ایشان با دعوت تاریخی حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی، مؤسس حوزه علمیه قم، رقم خورد. شیخ مؤسس که نگران آینده نهال نوپای حوزه قم بود، با شناختی که از نبوغ و درایت سید صدرالدین داشت، ایشان را برای یاری در اداره حوزه فراخواند. آیت‌الله صدر با پذیرش این دعوت در سال ۱۳۱۴ خورشیدی، عملاً به معاونت و مشاورت اول شیخ مؤسس تبدیل شد و پس از رحلت ایشان، به عنوان یکی از وصایای اصلی او، بار سنگین هدایت حوزه را بر دوش گرفت.

دوران مراجع ثلاث و حفظ میراث حوزه

پس از رحلت آیت‌الله حائری، حوزه علمیه قم با بحرانی جدی مواجه شد. از یک سو فشار‌های شدید رژیم رضاخانی برای تضعیف روحانیت و تخریب مدارس دینی به اوج رسیده بود و از سوی دیگر، فقدان یک رهبری واحد، انسجام حوزه را تهدید می‌کرد. در این مقطع تاریخی، آیت‌الله سید صدرالدین صدر به همراه آیات عظام سید محمدتقی خوانساری و سید محمد حجت، مثلث رهبری حوزه را تشکیل دادند که به «آیات ثلاث» مشهور شدند. این سه بزرگوار با همکاری و همدلی بی‌نظیر، توانستند در برابر طوفان‌های سیاسی آن زمان ایستادگی کنند. آیت‌الله صدر در این دوران، علاوه بر تدریس خارج فقه و اصول، اقدامات اجرایی مهمی همچون برگزاری امتحانات منظم برای طلاب، پاکسازی حوزه از عناصر نامطلوب و بازسازی حجره‌های مدرسه فیضیه را به انجام رساند. او حتی در دوران عسرت مالی حوزه، با توکل و توسلی که در خاطرات شاگردانش به کرامت راه برده است، حقوق و شهریه طلاب را تأمین می‌کرد تا شعله دانش در قم خاموش نشود.

اوج ایثار؛ واگذاری جایگاه برای وحدت جامعه شیعه

شاید برجسته‌ترین فراز زندگی آیت‌الله صدر، برخورد ایشان با ورود آیت‌الله بروجردی به قم باشد. ایشان که خود مرجعی مسلم و دارای نفوذ فراوان بود، برای تقویت کیان حوزه و ایجاد رهبری واحد، از هیچ تلاشی برای دعوت آیت‌الله بروجردی فروگذار نکرد.

پس از استقرار آیت‌الله بروجردی در قم، آیت الله سید صدرالدین صدر در حرکتی که تاریخ حوزه‌های علمیه کمتر به خود دیده است، محل نماز جماعت خود در صحن بزرگ حرم حضرت معصومه (س) را به ایشان واگذار کرد و خود به تدریس و عبادت در گوشه‌ای دنج بسنده نمود. او در تبیین این رفتار متواضعانه، آیه ۸۳ سوره قصص را تلاوت می‌کرد که سرای آخرت را از آنِ کسانی می‌داند که به دنبال برتری‌جویی در زمین نیستند. این روحیه وحدت‌طلبانه، نه از روی ضعف، بلکه ناشی از اندیشه‌ای عمیق مبنی بر ضرورت «رهبری واحد» برای حفظ اسلام در برابر هجمه‌های نوین بود.

اندیشه‌های علمی و آثار ماندگار

آیت‌الله صدر در کنار فعالیت‌های اجتماعی و مدیریتی، اندیشمندی نوآور بود. یکی از درخشان‌ترین آثار او کتاب «المهدی (عج)» است. در دورانی که مباحث مهدویت کمتر به صورت تطبیقی کار می‌شد، ایشان با تکیه بر منابع معتبر اهل سنت، اثری فاخر پدید آورد که نشان‌دهنده روحیه تقریب مذاهب و دیدگاه وسیع ایشان در دفاع از عقاید شیعه بود. اثر دیگر او «مدینة العلم» در ۶ جلد و «خلاصة الفصول» است که نشان از تسلط خیره‌کننده او بر مبانی اصولی دارد.

او همچنین رساله‌های متعددی در حقوق زن، امر به معروف و نهی از منکر و رد شبهات وهابیت نگاشت که نشان‌دهنده حساسیت ایشان به مسائل مستحدثه و نیاز‌های روز جامعه بود. اندیشه سیاسی ایشان نیز با واقع‌گرایی و نگاه پدرانه گره خورده بود؛ ایشان از حامیان فداییان اسلام بود و در قبال مسئله فلسطین و مبارزه با صهیونیسم، موضعی قاطع و پیشرو داشت.

سیره اخلاقی و میراث خانوادگی

در سلوک فردی، آیت‌الله صدر را «قلعه تواضع» نامیده‌اند. او با وجود مقام بلند علمی، همواره در سلام کردن بر طلاب پیشی می‌گرفت و با مردم عادی همنشین می‌شد. در رسیدگی به مستمندان، خود شخصاً اقدام می‌کرد و حتی برای تأمین برق و آب محله‌های فقیرنشین قم، با دولت وقت رایزنی و هزینه شخصی پرداخت می‌کرد.

امام موسی صدر

این روحیه بزرگ‌منشی در فرزندان ایشان نیز تداوم یافت. او پدرِ بزرگوار امام موسی صدر (رهبر شیعیان لبنان)، آیت‌الله سید رضا صدر و خانم سیده رباب صدر بود؛ فرزندانی که هر یک به نوبه خود، مشعل‌دار اندیشه‌های اصلاحی و انقلابی پدر شدند و نام خاندان صدر را در جهان اسلام جاودانه ساختند.

غروب خورشید و میراثی که ماندگار شد

سرانجام، این عالم ربانی پس از سال‌ها مجاهدت علمی و صبوری در برابر ناملایمات، در پنجم دی ماه ۱۳۳۲ شمسی (۱۹ ربیع‌الثانی ۱۳۷۳ قمری) بر اثر بیماری قلبی در قم دار فانی را وداع گفت. رحلت ایشان شهر قم را در اندوهی عمیق فرو برد و تشییع جنازه بی‌سابقه‌ای برای ایشان برگزار شد.

آیت‌الله بروجردی بر پیکر ایشان نماز گذارد و بدن پاکش در جوار مرقد استادش، حاج شیخ عبدالکریم حائری در حرم مطهر حضرت معصومه (س) به خاک سپرده شد. آیت‌الله سید صدرالدین صدر با زندگی خود ثابت کرد که قدرت حقیقی نه در ریاست، بلکه در گذشت از ریاست برای حفظ حقیقت است. او حوزه‌ای را تحویل گرفت که در آستانه انحلال بود و آن را با ایثار و درایت، به کانون تپنده تشیع تبدیل کرد تا آیندگان از میوه این شجره طیبه بهره‌مند شوند.

منبع: مهر