۱۶ سپتامبر مصادف با ۲۶ شهریورماه روز جهانی حفاظت از لایه ازن است. این لایه به اندازه اکسیژنی که تنفس می‌کنیم، مهم است، چون مولکول‌های ازن که خود تشکیل یافته از سه اتم اکسیژن و در ارتفاع ۱۸ تا ۵۰ کیلومتری از سطح زمین در لایه استراتوسفر پراکنده هستند، می‌توانند اشعه فرابنفش خورشید را جذب کنند و مانع از رسیدن بیش از حد آن به سطح زمین، اقیانوس‌ها، جنگل‌ها شوند.

این لایه با جذب پرتو فرابنفش خورشید موجب ادامه زندگی روی کره زمین می‌شود و حفظ آن نیازمند توجه و اقدامات جهانی و نابودی آن به منزله نابودی حیات انسان‌ها است این در حالیست که تخریب لایه ازن اثرات بسیاری بر حیات و ممات انسان و محیط زیست می‌گذارد. مولکول‌های ازن گرچه ناپایدار هستند ولی توانایی جذب پرتو مرگبار فرابنفش خورشید موسوم به UV-B را دارند. این لایه که به ازن مشهور است، از موجودات کره زمین در برابر این اشعه خطرناک همانند یک سپر محافظت می‌کند.

ازن در حالت عادی و در سطح زمین گازی بسیار سمی است که تماس با آن باعث سوزش و التهاب دردناک دستگاه تنفسی می‌شود، اما در جو فوقانی لایه‌ای محافظ را تشکیل می‌دهد که تخریب آن موجب می‌شود تا پرتو فرابنفش خطرناک خورشید صدمات جبران‌ناپذیری به موجودات روی کره زمین وارد آورد. ازجمله این صدمات می‌توان به آسیب‌دیدگی عدسی چشم (آب‌مروارید) و کوری، آفتاب‌سوختگی و در نهایت سرطان پوست، تضعیف سیستم دفاعی بدن، پیری زودرس، اختلال در مکانیزم فتوسنتز گیاهان و کاهش محصولات کشاورزی، کاهش رشد و نابودی فیتو پلانکتون‌های موجود در آب دریا‌ها - که منبع اصلی غذایی موجودات بزرگ‌تر به شمار می‌روند - و کمک به افزایش پدیده زمین‌گرمایی اشاره کرد.

ایران از کشور‌هایی است که در عرض‌های متوسط نیم‌کره شمالی قرار دارد. میانگین ازن روی سرزمین ایران حدود ۲۸۶ دابسون (هر ۱۰۰ دابسون یک میلیمتر است) با حداکثر و حداقل ۳۱۰ و ۲۶۶ به ترتیب در ماه‌های مارس و اکتبر در نوسان است که در دهه‌های گذشته کاهش چشمگیری نداشته و همین ناهنجاری بسیار ضعیف با سرعت ۰.۰۹ دابسون رو به افزایش است.

آلودگی‌های غالب هوا که سلامت و حیات موجودات زنده را تحت تاثیر قرار می‌دهد از طریق اندازه‌گیری‌ها توسط شش شاخص شامل ذرات کمتر از ۱۰ و ۲.۵ میکرون، ازن، منواکسیدکربن، دی اکسیدنیتروژن و دی اکسیدسولفور صورت می‌پذیرد که بیشتر جهت بررسی کیفیت هوای شهری مورد استفاده قرار می‌گیرند.

این آلاینده‌ها به‌صورت مستقیم در تخریب مولکول ازن در لایه استراتوسفر دخالت ندارند و برای اندازه‌گیری تخریب ازن شاخص‌های آلودگی نظیر میزان اتم کلر و برم موجود در جو به‌ویژه در لایه استراتوسفر ملاک قرار می‌گیرد البته برخی از آلاینده‌ها می‌توانند در تولید آلاینده ثانویه مثل ازن تروپوسفری اثرگذار باشند که این ارتباطی با لایه ازن در استراتوسفر ندارد.

دولت جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۶۸ کنوانسیون وین و پروتکل مونترال را به تصویب مجلس شورای اسلامی رساند سپس اصلاحیه لندن و کپنهاگ را درسال ۱۳۷۵، اصلاحیه مونترال را در سال ۱۳۸۶ و اصلاحیه پکن را در سال ۱۳۹۰ تصویب کرد. آخرین اصلاحیه با عنوان اصلاحیه کیگالی در سال ۲۰۱۶ به تصویب رسید که در آن گفته شده گاز‌هایی که جایگزین گاز‌های مخرب لایه ازن شده‌اند، باید از چرخه مصرف خارج شوند، چون این گاز‌ها اگرچه مخرب نیستند، اما گاز‌های گرمایشی هستند. ۱۶۰ کشور این اصلاحیه را تصویب کردند.

اولین بار اثر تخریبی لایه ازن روی قطب جنوب مشاهده شد و ماهواره‌ها این اثر را هر سال پایش می‌کنند. مساحت لایه ازن روی قطب جنوب در اندازه گیری سالانه به ۳۰ میلیون کیلومتر مربع هم رسیده است و در چند سال گذشته این اندازه در حوالی ۲۴ کیلومتر مربع بوده و در آخرین اندازه‌گیری در ۵ سپتامبر ۲۰۲۴ این عدد ۱۳ میلیون کیلومتر مربع اعلام شده است. تنها اثر‌های مخرب روی لایه ازن، اتم‌های برم و کلر نیستند. آتش سوزی‌ها نیز از جمله آتش سوزی‌های جنگلی موجب تولید گاز سولفور می‌شوند و به وسیله جریانات بادی روی قطب می‌نشینند و در زمستان‌های قطبی اثر تخریبی روی ازن برجای می‌گذارند. در این شرایط دانشمندان در تلاش هستند تا اثر انسانی و اثر طبیعی بر لایه ازن را از هم تفکیک کنند.

 تاکنون مطابق با برنامه زمان‌بندی حذف مواد مخرب لایه ازن تحت کنترل پروتکل مونترال سی اف سی‌ها، متیل کلروفرم و تتراکلرید کربن و متیل بروماید در بخش مصارف آفات غیرقرنطینه‌ای حذف شده است و حذف هیدرو کلرو فلوروکربن‌ها نیز مطابق با برنامه زمانبندی در حال کاهش تدریجی و حذف مصرف است.

ایران علاوه بر حذف گاز‌های مخرب، بیش از ۳۵ درصد واردات هیدروکلروفلروکربن‌ها را نیز تا سال ۲۰۲۰ کاهش داده است و تا سال ۲۰۲۵ این کاهش واردات به ۶۷.۵ درصد خواهد رسید. بر اساس مطالعات با توجه به انجام اقداماتی برای ترمیم لایه ازن انتظار می‌رود که سطح لایه در قطب جنوب تا ۲۰۶۶ به سطح سال ۱۹۸۰ برگردد. در این شرایط اثرات ناهنجاری روی قطب جنوب کمتر می‌شود و از مرکز ازن در قطب جنوب به مناطق دیگر سرایت می‌کند و کشور‌هایی مانند استرالیا، نیوزلند و شیلی بیشتر از کشور‌های شمالی‌تر آسیب می‌بینند.

شفیع موسوی - کارشناس تحقیقات دفتر حفاظت از لایه ازن - درباره تاثیر تخریب لایه ازن بر ایران اظهار کرد: باتوجه به این‌که ایران در نیمکره شمالی قرار دارد، آثار زیان‌بار کمتری را نسبت به کشور‌های نزدیک به قطب جنوب می‌بیند، اما چند سالی است وضعیت ازن در قطب شمال هم به جنبه‌های نگران کننده‌ای رسیده است. میزان گاز اتم برم و کلر روی قطب شمال بیشتر از قطب جنوب است.

او ادامه داد: قطب جنوب سردتر از قطب شمال است و به همین دلیل شرایط برای شکل‌گیری حفره‌های بزرگ در قطب شمال کمتر از قطب جنوب اتفاق می‌افتد، اما کارشناسان می‌گوید اگر شرایط گرمایش جهانی ادامه پیدا کند، باعث می‌شود قشر لایه تروپوسفر سردتر شود و در نتیجه فرآیند تخریب ازن در قطب شمال هم مثل قطب جنوب اتفاق بیفتد. در نهایت این مساله منجر به آسیب رسیدن به کشور‌های نیمکره شمالی زمین می‌شود. در این شرایط جلوگیری از افزایش دمای جهانی به پیشگیری از تخریب ازن در قطب شمال کمک می‌کند. در سرزمین ما میانگین کلی ازن روی سرزمین ایران حدود ۳۰۰ دابسون در نوسان است.

اقدام ایران برای جلوگیری از افزایش اشعه فرابنفش

کارشناس تحقیقات دفتر حفاظت از لایه ازن با بیان این‌که ازن در ایران تغییرات خیلی کمی دارد، تصریح کرد: کشور‌های اسکاندیناوی نزدیک به قطب شمال بیشتر آسیب را می‌بینند. با این حال تلاش می‌کنیم که اشعه فرابنفش از میزان عادی‌اش بیشتر نشود. ازن جذب کننده تابش اشعه فرابنفش خورشید است. ایران روی فلات و ارتفاع است و نسبت به کشور‌های هم‌عرض خود با ارتفاع پایین‌تر، به خودی خود تابش فرابنفش بالاتری دارد. در صورت تخریب در لایه ازن، شدت فاجعه بیشتر می‌شود. 

موسوی با توصیه به مردم در خصوص مراقبت‌های لازم در مقابل اشعه فرابنفش گفت: باید خودمان جنبه‌های کنترلی و محافظتی را در نظر بگیریم و از پوست و چشم خودمان مراقبت کنیم. عینک‌های آفتابی و کرم‌های ضدآفتاب راهکار خوبی برای محافظت از خودمان هستند. مردم باید بیشتر مراقبت کنند، چون آب مروارید و مشکلات خیلی زیاد دیگری در ایران وجود دارند. اشعه فرابنفش برای انسان‌ها، حیوانات، گیاهان و دریا‌ها مضر و آسیب زا است. موجب آسیب به اشیا و حتی رنگ خودرو‌ها می‌شود. می‌تواند به DNA انسان‌ها هم آسیب بزند. آفتاب سوختگی‌ها می‌تواند به سرطان پوست هم تبدیل شود.

او درباره اصلاحیه کیگالی خاطرنشان کرد:۱۶۰ کشور این اصلاحیه را تصویب کردند که روی گاز‌های گرمایشی متمرکز می‌شود. این گاز‌های گرمایشی شامل گاز‌های مورد مصرف در سیستم‌های سردکننده مثل یخچال‌های تجاری و خانگی هستند. در پروتکل مونترال این گاز‌ها جایگزین گاز‌های مخرب شده بودند، اما بعد از اصلاحیه کیگالی، کشور‌هایی که بر اثر این گاز‌ها آسیب‌های بیشتری دیدند، زود‌تر این مساله را تصویب کردند که این گاز‌ها را از چرخه مصرفی خارج کنند. ایران هم در مقابل گاز‌های گرمایشی آسیب‌پذیر است، اما چون پیمان‌نامه پاریس هنوز امضا نشده، این فرآیند در ایران به تصویب نرسیده است البته دولت پذیرش اولیه‌اش را انجام داده است و در حال پیگیری و گفتگو با نمایندگان مجلس هستیم تا ان‌شاءالله هر چه سریع‌تر این کار انجام شود.

موسوی در پایان اظهارکرد: بعد از تصویب باید محدودیت‌های قانونی را شروع کنیم. باید گاز‌های جایگزین معرفی شوند و بعد از سال ۲۰۲۷ روند تدریجی حذف گاز مخرب شروع می‌شود و تا سال ۲۰۴۷ باید حدود ۸۵ درصد از این گاز‌های گرمایشی از چرخه مصرف خارج شوند. طبق محاسبه‌ای که انجام شده، باتوجه به پیمان‌نامه پاریس مبنی بر جلوگیری از افزایش دمای جهانی به بیش از ۲ درجه سانتیگراد اقدام به حذف این گاز گرمایشی می‌تواند تا نیم درجه دمای میانگین را کاهش دهد.

منبع: ایسنا