اسرائیل رویای عادی‌سازی روابط با اعراب را از دست داده است

باشگاه خبرنگاران جوان؛ حسین مهدی‌تبار - به گزارش فارن افرز، وقتی اسرائیل در سال ۲۰۲۰ شروع به عادی‌سازی روابط با برخی همسایگانش کرد، و این روند با میانجی‌گری ایالات متحده تحت عنوان توافقات ابراهیم انجام شد، بسیاری از تحلیلگران گمان کردند که دیگر مسئله فلسطین اولویتی برای جهان عرب ندارد. این گمانه‌ها زمانی قوت گرفت که در اواخر سال ۲۰۲۳ به‌نظر می‌رسید عربستان سعودی هم آماده پیوستن به این روند است؛ آن هم بدون آنکه شرطی برای تشکیل کشور مستقل فلسطینی در ازای عادی‌سازی روابط با اسرائیل تعیین کند.

اما با حمله حماس به اسرائیل در تاریخ ۷ اکتبر ۲۰۲۳ و واکنش نظامی شدید ارتش اسرائیل به غزه، موجی از خشم جهانی نسبت به ابعاد خشونت و محاصره انسانی این منطقه شکل گرفت. اگرچه فلسطینی‌ها در غزه، کرانه باختری و در داخل مرزهای اسرائیل، سال‌هاست با خشونت و محرومیت مواجهند، مخالفت کشورهای عربی با اشغال سرزمین‌های فلسطینی به ندرت نقش تعیین‌کننده‌ای در این منازعه ایفا کرده است. با توجه به سطح بی‌سابقه ویرانی این دور از نبرد، انتظار می‌رفت که خشم عمومی در کشورهای عربی به تغییرات معناداری در سیاست‌ها و مواضع دولت‌ها منجر شود.

با این حال، برخی پژوهشگران مدعی شده‌اند که اتفاقات پس از ۷ اکتبر درواقع به تضعیف موقعیت مسئله فلسطین انجامیده و از کاهش جایگاه این مسئله در دستور کار جهانی سخن گفته‌اند. آنان به این نکته اشاره می‌کنند که هیچ‌یک از کشورهای عربی که با اسرائیل توافق صلح امضا کرده‌اند، این روابط را قطع نکرده‌اند. حتی در سفر اخیر دونالد ترامپ به قطر، عربستان و امارات، مسئله فلسطین به‌صورت علنی مورد توجه قرار نگرفت و مسائل اقتصادی اولویت پیدا کرد. به گفته این تحلیلگران، خشم عمومی در جهان عرب نسبت به جنگ غزه، بیشتر شبیه به سگی بود که پارس نکرد.

به گزارش فارن افرز، اما این برداشت سطحی، واقعیت مهم‌تری را نادیده می‌گیرد. داده‌های به‌دست‌آمده از نظرسنجی‌های افکار عمومی در منطقه نشان می‌دهد که تغییر محسوسی در دیدگاه‌های شهروندان عرب ایجاد شده و همین امر، بر سیاست خارجی دولت‌ها نیز اثرگذار بوده است. اگرچه منافع راهبردی دولت‌های عربی تغییر نکرده، خشم فزاینده مردم این کشورها باعث شده برنامه‌های عادی‌سازی روابط با اسرائیل متوقف شود. سفر ترامپ به عربستان نیز هیچ‌گونه پیشرفتی در گسترش توافقات ابراهیم به همراه نداشت. دولت‌های عربی همچنان به روابط با اسرائیل علاقه دارند و این روابط را در خدمت اهداف استراتژیک خود می‌دانند، اما فشار افکار عمومی مانع از پیشروی در این مسیر شده است. به گزارش فارن افرز، در واقع، همین عدم پیشرفت واقعی در پروژه عادی‌سازی، همان «سگ ناپارسی» است که باید به آن توجه کرد.

امروز دیگر رهبران عرب نمی‌توانند مثل گذشته از خشم عمومی مردم‌شان نسبت به سرنوشت فلسطینی‌ها چشم‌پوشی کنند. اگر اسرائیل واقعاً به‌دنبال ادغام در منطقه است، باید مسیری برای تشکیل دولت مستقل فلسطینی روی میز قرار گیرد.

به گزارش فارن افرز، نظرسنجی‌های گسترده‌ای که بین سال‌های ۲۰۲۳ تا ۲۰۲۴ در کشورهای مختلف منطقه از سوی نهاد عرب بارومتر انجام شده، نشان می‌دهد که از مغرب تا کویت، اکثریت شهروندان عرب حمله اسرائیل به غزه را با واژگانی همچون «نسل‌کشی»، «کشتار جمعی» و «پاک‌سازی قومی» توصیف کرده‌اند. با این حال، بخش قابل‌توجهی از پاسخ‌دهندگان، همچنان موجودیت اسرائیل را به رسمیت می‌شناسند و در بیشتر کشورها، از راه‌حل دو دولتی برای پایان منازعه حمایت کرده‌اند. با این وجود، دیدگاه‌ها نسبت به اسرائیل به‌شدت منفی باقی مانده است؛ برای مثال، تنها سه درصد از تونسی‌ها در این نظرسنجی‌ها گفته‌اند که دیدگاهی مثبت نسبت به اسرائیل دارند.

همچنین، به گزارش فارن افرز، در کشورهایی که با اسرائیل توافق عادی‌سازی امضا کرده‌اند نیز حمایت عمومی از این روند کاهش یافته است. در مغرب، میزان حمایت از عادی‌سازی روابط با اسرائیل از ۳۱ درصد در سال ۲۰۲۲ به ۱۳ درصد پس از ۷ اکتبر کاهش یافته است.

در کنار این تحولات، دیدگاه‌ها نسبت به قدرت‌های بین‌المللی نیز تغییر کرده است. محبوبیت ایالات متحده در میان افکار عمومی جهان عرب به‌شدت افت کرده است؛ در اردن، ۲۳ درصد کاهش، در موریتانی ۱۹ درصد، در لبنان ۱۵ درصد و در عراق ۷ درصد افت محبوبیت ثبت شده است. کشورهای دیگر هم‌پیمان اسرائیل نظیر فرانسه و بریتانیا نیز شاهد کاهش محبوبیت مشابهی بوده‌اند. در لبنان، محبوبیت فرانسه ۲۰ درصد کاهش یافته و در مغرب نیز محبوبیت بریتانیا با افتی ۳۸ درصدی مواجه شده است. در مقابل، محبوبیت چین افزایش یافته؛ در اردن ۱۶ درصد، در مغرب ۱۵ درصد، در عراق ۱۰ درصد و در لبنان ۶ درصد.

با اینکه این تغییرات چشمگیر در افکار عمومی هنوز منجر به خیزش‌های بزرگ‌مقیاسی مانند بهار عربی نشده، اما طبق گزارش فارن افرز، اعتراضات عمومی در منطقه به‌صورت گسترده و مستمر ادامه دارد. در بازه زمانی ۲۰۲۳ تا ۲۰۲۴، دست‌کم ده درصد از پاسخ‌دهندگان در تمام کشورهای مورد بررسی اعلام کرده‌اند که در یک سال گذشته در اعتراضات شرکت کرده‌اند. فقط در ماه آوریل، در مغرب ۱۱۰ تجمع در ۶۶ شهر و منطقه برگزار شده است. کاروان بزرگ امدادی "صمود" که متشکل از فعالان تونسی، لیبیایی و دیگر کشورهاست نیز از تونس راهی غزه شده و در مسیر خود از لیبی عبور کرده و انتظار می‌رود افراد بیشتری در طول مسیر به آن بپیوندند. با این حال، این وقایع کمتر در رسانه‌های بین‌المللی بازتاب یافته‌اند.

به گزارش فارن افرز، یکی از دلایل اصلی کوچک‌نمایی یا کمرنگ دیده شدن این اعتراض‌ها، سرکوب حکومتی در بیشتر کشورهای عربی است. گرچه تظاهرات به‌صورت رسمی در بسیاری از این کشورها ممنوع نیست، اما عملاً بسیاری از مردم می‌دانند که حق واقعی برای اعتراض ندارند. تنها ۳۶ درصد از پاسخ‌دهندگان در ۱۱ کشور گفته‌اند که آزادی تظاهرات تا حد زیاد یا متوسطی تضمین شده است. در تونس این رقم ۶۱ درصد است، اما در اردن تنها ۲۵ درصد و در مصر تنها ۱۲ درصد به چنین حقی باور دارند.

به گزارش فارن افرز، در اردن، اعتراضات علیه حمله اسرائیل به غزه تقریباً هر روز ادامه داشته است. بعد از شروع این اعتراضات، اسرائیل سفیر خود را از امان فراخواند و هنوز جایگزینی برای آن تعیین نکرده است. دولت اردن هم تحت فشار افکار عمومی، سفیر خود را از اسرائیل بازگرداند. البته اردن در برخی موارد همچنان با اسرائیل همکاری کرده، از جمله در دفاع از اسرائیل در برابر حمله موشکی ایران در آوریل ۲۰۲۴. همین موضوع به اعتراضات گسترده منجر شد و دولت اردن در واکنش، اخوان‌المسلمین را که نقش تاریخی در سازماندهی اعتراضات ضداسرائیلی داشته، منحل کرد.

در مغرب نیز، دولت با معترضان به روابط با اسرائیل برخورد کرده و بسیاری را زندانی کرده است. اما جنبش اعتراضی ادامه دارد. معترضان تاکتیک‌های خود را تغییر داده‌اند و به جای تمرکز بر شهرها، بنادر را هدف قرار داده‌اند. در ماه‌های اخیر، کشتی‌هایی که به اسرائیل کالا می‌بردند مورد اعتراض قرار گرفتند و اتحادیه‌های کارگری بزرگ خواستار ممنوعیت عبور این کشتی‌ها از آب‌های مغرب شدند.

در کویت نیز، گرچه دولت تظاهرات را ممنوع کرده، اما مردم راه‌های دیگری برای ابراز حمایت از فلسطین پیدا کرده‌اند. طبق نظرسنجی‌ها، ۸۴ درصد از مردم کویت کالاهای شرکت‌های حامی اسرائیل را تحریم کرده‌اند، ۶۲ درصد کمک مالی برای غزه ارسال کرده‌اند، ۴۰ درصد پیام‌هایی در حمایت از فلسطین در شبکه‌های اجتماعی منتشر کرده‌اند و ۲۲ درصد در فعالیت‌های عمومی همبستگی شرکت داشته‌اند.

به گزارش فارن افرز، اگرچه دولت‌های عربی انتقادات لفظی از اقدامات اسرائیل در غزه داشته‌اند، اما هیچ گامی برای محدود کردن توان اسرائیل برای ادامه عملیات نظامی برنداشته‌اند. اما این به‌معنای بی‌تفاوتی شهروندان یا بی‌توجهی کامل دولت‌ها نیست. اعتراضات هر روز ادامه دارد و حتی اگر سیاست‌های رسمی تغییر چشم‌گیری نداشته، این اعتراضات دامنه مانور دولت‌ها را محدود کرده است.

قبل از ۷ اکتبر، عربستان آماده عادی‌سازی روابط با اسرائیل بود، اما در فوریه ۲۰۲۵ وزارت خارجه عربستان بیانیه‌ای صادر کرد که در آن از «حمایت قاطع و غیرقابل مصالحه» از تشکیل کشور فلسطینی سخن گفته و تأکید کرده بود که تشکیل فلسطین مستقل با پایتختی قدس، پیش‌شرط هرگونه رابطه دیپلماتیک با اسرائیل است.

در مارس نیز، مصر طرحی برای بازسازی غزه ارائه داد که مبتنی بر مشارکت کشورهای عربی در بازسازی و نظارت امنیتی بود. این طرح با حمایت کامل اتحادیه عرب همراه شد و در تقابل با پیشنهادهای اسرائیل و آمریکا که بیشتر حول تخلیه غزه و اعمال کنترل نظامی بود، مطرح شد.

به گزارش فارن افرز، با اینکه ترامپ در سفرهایش تلاش کرد توافقات ابراهیم را گسترش دهد و کشورهایی چون عربستان و لبنان را نیز وارد این روند کند، اما در شرایط کنونی چنین هدفی به‌شدت دور از دسترس به‌نظر می‌رسد.