بحران مهاجرت نخبگان علوم پزشکی

باشگاه خبرنگاران جوان - بر اساس گزارش سازمان جهانی بهداشت (WHO)، سرانه پزشک در ایران با ۱.۶ پزشک به ازای هر هزار نفر، در مقایسه با کشور‌هایی همچون آلمان (۴.۳) و ترکیه (۲.۱)، به شدت پایین است. این کمبود، نظام سلامت کشور را در برابر چالش‌ها آسیب‌پذیر کرده و پیش‌بینی می‌شود ایران تا سال ۱۴۳۰ جزو پیرترین کشور‌های جهان باشد. این وضعیت نیاز به کادر پزشکی را افزایش می‌دهد، در حالی که محدودیت ظرفیت پذیرش در دانشگاه‌ها در رشته‌های پزشکی و مهاجرت گسترده نخبگان باعث تحلیل منابع انسانی شده است. کمبود ظرفیت پذیرش در دانشگاه‌ها، به ویژه در رشته‌های پزشکی، موجب شده تا تعداد زیادی از داوطلبان واجد شرایط از ورود به این رشته‌ها بازبمانند، در حالی که این امر بر فشار موجود در نظام سلامت می‌افزاید. این پدیده نه تنها سرمایه انسانی کشور را تهدید می‌کند، بلکه سالانه صد‌ها میلیون ارز را از کشور خارج کرده و آینده نظام سلامت را با تهدید جدی مواجه ساخته است.

رقابتی با ظرفیت‌های محدود

هر سال بیش از ۶۰۰ هزار داوطلب در کنکور گروه علوم تجربی برای تصاحب صندلی‌های محدود رشته‌های پزشکی، دندانپزشکی و داروسازی رقابت می‌کنند. اما تنها حدود ۷ درصد از این داوطلبان موفق به ورود به دانشگاه‌های داخلی می‌شوند. این محدودیت، بسیاری از دانش‌آموزان مستعد را ناچار به انتخاب دانشگاه‌های خارجی در کشور‌های مانند ترکیه، روسیه، مجارستان کرده است. دکتر حمید اکبری، مشاور معاون آموزشی وزارت بهداشت، اعلام کرد: «حدود ۴۰ هزار دانشجوی ایرانی در رشته‌های علوم پزشکی در دانشگاه‌های خارج از کشور تحصیل می‌کنند. این حجم از مهاجرت تحصیلی، علاوه بر خروج سالانه ۳۰۰ میلیون دلار ارز، سرمایه انسانی کشور را در معرض تهدید قرار داده است. این مهاجرت تحصیلی، نخبگانی که می‌توانستند در خدمت نظام سلامت ایران باشند، در کشور‌های مقصد ماندگار می‌شوند یا با موانع بازگشت به کشور مواجه‌اند.»

موانع و چالش‌های بازگشت

پزشکانی که پس از مهاجرت قصد بازگشت به ایران را دارند، باید در آزمون‌های صلاحیت حرفه‌ای شرکت کنند که توسط سازمان نظام پزشکی برگزار می‌شود این آزمون‌ها برای تأیید دانش و مهارت‌های حرفه‌ای طراحی شده‌اند، اما فرآیند پیچیده، هزینه‌های بالا، و عدم شفافیت در معیارها، بسیاری از پزشکان را دلسرد کرده است. به عنوان مثال، برخی پزشکان متخصص که در کشور‌های پیشرفته آموزش دیده‌اند، به دلیل عدم تطابق مدارک یا سخت‌گیری‌های غیرضروری، از بازگشت منصرف می‌شوند. یکی از اعضای سازمان نظام پزشکی اظهار داشت: «فرآیند ارزیابی مدارک گاهی بیش از یک سال طول می‌کشد و هزینه‌های آن برای پزشکان بازگشتی قابل‌توجه است.»

علاوه بر این، سیاست‌های محدودکننده مانند وثیقه‌های سنگین (تا ۳۰۰ میلیون تومان) برای آزادسازی مدارک تحصیلی و افزایش هزینه‌های خروج (تا ۶ برابر) مانع بزرگی برای بازگشت ایجاد کرده‌اند. این سیاست‌ها، که برای جلوگیری از خروج پزشکان طراحی شده‌اند، اغلب نتیجه معکوس داده و انگیزه بازگشت را کاهش داده‌اند.

از خروج ارز تا کمبود کادر درمان

مهاجرت تحصیلی نخبگان علوم پزشکی، زیان‌های اقتصادی قابل‌توجهی به همراه دارد. هر دانشجوی ایرانی در خارج از کشور به‌طور میانگین سالانه ۱۲ هزار دلار هزینه می‌کند، که با احتساب ۴۰ هزار دانشجوی علوم پزشکی، این رقم به بیش از ۴۸۰ میلیون دلار در سال می‌رسد. در شرایط تحریم و فشار‌های ارزی، این خروج منابع مالی یک چالش استراتژیک محسوب می‌شود. از سوی دیگر، مهاجرت گسترده پزشکان و پرستاران، نظام سلامت ایران را با کمبود نیروی انسانی مواجه کرده است. گزارش‌ها نشان می‌دهد بین سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۵، حدود ۱۶ هزار پزشک از ایران مهاجرت کرده‌اند، که این امر به‌ویژه در مناطق محروم کمبود کادر درمان را تشدید کرده است. محمد میرزابیگی، رئیس سازمان نظام پرستاری، اعلام کرده که روزانه ۵ تا ۶ پرستار از کشور خارج می‌شوند، که این روند می‌تواند به بحران درمانی در آینده منجر شود.

خلأ نخبگان در تحقیقات علمی

یکی از پیامد‌های کمتر بررسی‌شده مهاجرت تحصیلی نخبگان علوم پزشکی، کاهش ظرفیت نوآوری و تحقیقات علمی در ایران است. نخبگانی که برای تحصیل به خارج می‌روند، اغلب در محیط‌های تحقیقاتی پیشرفته با دسترسی به فناوری‌های نوین فعالیت می‌کنند. با این حال، به دلیل موانع بازگشت، این افراد یا در کشور‌های مقصد ماندگار می‌شوند یا از مشارکت در پروژه‌های تحقیقاتی ایران محروم می‌مانند. این موضوع باعث شده که ایران از پتانسیل این نخبگان در توسعه داروها، فناوری‌های پزشکی، و روش‌های درمانی نوین محروم بماند. به عنوان مثال، در سال ۲۰۲۴، تنها ۱۲ درصد از مقالات منتشرشده در مجلات معتبر پزشکی توسط محققان داخل ایران نگارش شده است، که این رقم نسبت به یک دهه قبل کاهش چشمگیری داشته است. حفظ این استعداد‌ها از طریق ایجاد مراکز تحقیقاتی پیشرفته و تسهیل همکاری‌های بین‌المللی می‌تواند به تقویت جایگاه علمی ایران کمک کند.

راهکار‌های نجات نظام سلامت

مهاجرت نخبگان علوم پزشکی، شامل دانشجویان و کادر درمان، یک بحران چندوجهی است که نظام سلامت ایران را به شدت تهدید می‌کند. این بحران نه تنها منجر به کمبود نیروی انسانی متخصص و خروج ارز از کشور شده است، بلکه ظرفیت نوآوری و تحقیقات علمی در حوزه پزشکی را نیز کاهش داده است. ادامه این روند می‌تواند عواقب جبران‌ناپذیری برای سلامت جامعه و آینده علمی کشور داشته باشد.

افزایش ظرفیت پذیرش دانشگاه‌ها برای کاهش رقابت، تسهیل بازگشت پزشکان متخصص با بازنگری در آزمون‌های صلاحیت حرفه‌ای و کاهش موانع، ایجاد مراکز تحقیقاتی پیشرفته برای حفظ نخبگان و تقویت نوآوری و ارائه مشوق‌های مالی و غیرمالی به کادر درمان برای کاهش انگیزه مهاجرت از جمله راهکار‌های متعددی است که کارشناسان برای مقابله با بحران مهاجرت نخبگان علوم پزشکی، ارائه می‌دهند و به زعم آنان اجرای هماهنگ این سیاست‌ها می‌تواند به بهبود وضعیت نظام سلامت و کاهش اثرات منفی مهاجرت کمک کند.