سمنو؛ میراثی که جهانی شد

باشگاه خبرنگاران جوان - چندی پیش یونسکو پرونده سمنو را پذیرفت؛ خوراکی آیینی، نوروزی و زن‌محور که قرن‌هاست در حافظه فرهنگی مردمان ایران‌زمین جریان دارد. اما این پذیرش، به نام تاجیکستان رقم خورد؛ کشوری که بی‌تردید سمنو بخشی از فرهنگ زنده‌اش است، اما تنها صاحب این روایت نیست. همین «تنها» شدنِ یک میراث مشترک، مسئله اصلی این ثبت جهانی است.

سمنو در ایران، صرفاً یک خوراک نیست؛ آیینی است آمیخته با اسطوره، کشاورزی، نذر، باور‌های زنانه و مفهوم برکت. از متون تاریخی و مردم‌نگارانه گرفته تا حافظه زیسته نسل‌ها، همگی نشان می‌دهند که سمنو در ایران، قدمتی دست‌کم چندصدساله دارد و به‌عنوان نماد زایش طبیعت و فراوانی، در بطن نوروز جای گرفته است. پخت جمعی سمنو، شب‌زنده‌داری‌ها، دعا‌ها و مشارکت زنان، بخشی از سرمایه ناملموس فرهنگی ایران بوده که هنوز نیز در بسیاری از مناطق کشور زنده است.

با این حال، این میراث که ذاتاً فرامرزی است، در مسیر ثبت جهانی، تک‌ملیتی شد؛ مسیری که با روح کنوانسیون ۲۰۰۳ یونسکو و تجربه ثبت عناصر مشترکی، چون نوروز، همخوانی چندانی ندارد.

پرونده تاجیکستان؛ روایت درست، اما ناقص

در پرونده‌ای که تاجیکستان به یونسکو ارائه کرده، سمنو به‌درستی به‌عنوان خوراکی آیینی مرتبط با نوروز معرفی شده است؛ عنصری که به گفته تهیه‌کنندگان پرونده، نقش مهمی در تقویت همبستگی اجتماعی، انتقال دانش سنتی، مشارکت جمعی و هویت فرهنگی جامعه تاجیکستان دارد. تأکید بر نقش زنان در فرآیند پخت، استمرار این آیین در روستا‌ها و شهر‌ها و پیوند آن با ارزش‌های اخلاقی، چون صبر و همکاری جمعی، از نقاط قوت این پرونده به شمار می‌رود.

اما مسئله دقیقاً همین‌جاست: پرونده، درست روایت می‌کند، اما کامل نه. سمنو در این روایت، بیش از آن‌که میراث یک حوزه تمدنی باشد، به میراث یک کشور فروکاسته شده است؛ در حالی که گستره تاریخی و فرهنگی آن، ایران و افغانستان و دیگر بخش‌های جهان نوروزی را نیز در بر می‌گیرد.

ثبت تک‌ملیتی سمنو، بیش از آن‌که نقدی به تاجیکستان باشد، پرسشی جدی از متولیان میراث فرهنگی ایران مطرح می‌کند: چرا در مواجهه با میراث‌های مشترک، رویکردی فعال، پیش‌دستانه و مشارکتی وجود ندارد؟ چرا عناصر ریشه‌دار فرهنگ ایرانی، یکی‌یکی در قالب پرونده‌های مستقل دیگر کشور‌ها ثبت می‌شوند، بی آن‌که ایران نقش تعیین‌کننده‌ای در روایت جهانی آنها داشته باشد؟

سمنو، همچنان ظرفیت آن را دارد که در قالب پرونده‌ای چندملیتی، با مشارکت ایران، تاجیکستان و افغانستان بازتعریف و تکمیل شود؛ اقدامی که نه‌تنها از نظر تاریخی دقیق‌تر است، بلکه به همگرایی فرهنگی منطقه نیز کمک می‌کند.

سمنو اکنون در فهرست میراث ناملموس یونسکو قرار دارد؛ اتفاقی که به‌خودیِ خود ارزشمند است. اما روایت جهانی آن، هنوز همه حقیقت را بازگو نمی‌کند. میراث‌های ناملموس، بیش از آن‌که به نام کشور‌ها تعلق داشته باشند، به حافظه جمعی ملت‌ها وابسته‌اند؛ حافظه‌ای که در مورد سمنو، بی‌تردید بدون ایران، روایتی ناتمام خواهد بود.

منبع: مهر