درس‌های ارتباطی امام جواد(ع) برای جهان پرسرعت امروز

باشگاه خبرنگاران جوان - امروز سالگرد شهادت حضرت جوادالائمه علیه السلام است. امام جواد (ع) همواره پاسخگوی سوالات فقهی، کلامی و اعتقادی مردم و علما بودند. پاسخ‌های ایشان که در قالب روایات و احادیث به دست ما رسیده است، گنجینه‌ای ارزشمند از معارف اسلامی است. این پاسخ‌ها، نه تنها به تبیین احکام شرعی و مسائل فقهی می‌پردازند، بلکه به مسائل اعتقادی، اخلاقی، اجتماعی و سیاسی نیز توجه دارند و راهنمایی‌های لازم را برای سعادت و رستگاری انسان ارائه می‌دهند.امام جواد (ع) با تربیت شاگردانی برجسته و متعهد، نقش مهمی در انتقال معارف اسلامی به نسل‌های بعدی ایفا کردند. این شاگردان که از مناطق مختلف جهان اسلام به محضر امام (ع) می‌رسیدند، پس از کسب علم و دانش، به ترویج آموزه‌های ایشان در جوامع خود می‌پرداختند و بدین ترتیب، چراغ هدایت و معرفت را در دل‌های مردم روشن می‌ساختند.

در کنار فعالیت‌های علمی، امام جواد (ع) به ترویج ارزش‌های اخلاقی و اجتماعی نیز اهتمام ویژه‌ای داشتند. ایشان با تأکید بر اهمیت عدالت، احسان، صداقت، امانت‌داری، صبر، شکر و پرهیز از گناه، سعی در اصلاح جامعه و تربیت انسان‌های مؤمن، متعهد و مسئولیت‌پذیر داشتند. ایشان همواره مردم را به رعایت حقوق یکدیگر، دستگیری از نیازمندان، کمک به مظلومان و مبارزه با ظالمان دعوت می‌کردند و بدین ترتیب، جامعه‌ای سالم، پویا و پیشرفته را آرزو می‌کردند.

امام جواد (ع) با وجود محدودیت‌هایی که از سوی حکومت عباسی برای ایشان ایجاد شده بود، همواره با مردم در ارتباط بودند. ایشان به مشکلات و نیازهای مردم رسیدگی می‌کردند و در حد توان به آنان کمک می‌رساندند. ایشان از هر فرصتی برای تبلیغ دین و ترویج معارف اسلامی استفاده می‌کردند و در سفرها، ملاقات‌ها و حتی در زندان، به ارشاد مردم و بیان حقایق می‌پرداختند.

گاهی در سکوتی که میان دو نفر حاکم می‌شود، چیزی به‌گونه‌ای نامحسوس فرو می‌ریزد. نه صدایی شنیده می‌شود، نه گفت‌وگویی در میان است، و نه حتی کلامی مبادله می‌گردد؛ با این حال، می‌توان دریافت که پیوندی نابود شده است. روابط انسانی، به‌ویژه در نزدیک‌ترین و پیچیده‌ترین شکل خود یعنی خانواده، بیش از آنکه بر قواعد حقوقی یا چارچوب‌های نظری متکی باشند، بر پایه‌ی درک‌ها و دریافت‌های نانوشته‌ای استوارند که در بستر لحظات عادی زندگی شکل می‌گیرند.

در میان این پیچیدگی‌ها، اصلی ساده اما کمتر مورد توجه قرار گرفته وجود دارد: هر چیز زمانی خاص برای معنا یافتن دارد. اگر معنایی زودتر از موعد خود شکل گیرد، ممکن است پیش از آنکه فرصت رشد پیدا کند، خاموش و فراموش شود.

حضرت جوادالائمه (علیه‌السلام) در روایتی که لایه‌های روانی و انسانی آن عمیق است می‌فرمایند: إِظْهَارُ اَلشَّیْ ءِ قَبْلَ أَنْ یُسْتَحْکَمَ مَفْسَدَةٌ لَهُ؛ آشکار کردن هرچیزی پیش از استحکام یافتن، سبب خرابی آن خواهد بود.

تجربه‌های روزمره ما لبریز از نمونه‌هایی است که این حقیقت را تأیید می‌کنند. آن لحظه‌ای که مادری با شوق، برنامه‌ای برای فرزندش تعریف می‌کند، پیش از آنکه شرایط واقعی آن فراهم شده باشد؛ یا آن‌وقت که مردی احساس و یا اتفاق نامعلومی را که هنوز برای خودش هم روشن نیست با همسرش در میان می‌گذارد و رابطه را دچار سوءتفاهمی می‌کند که راهی برای بازگشت باقی نمی‌گذارد، یا حتی نوجوانی که تصمیمی را، صرفاً بر پایه هیجان اولیه‌اش، فاش می‌کند و با واکنشی مواجه می‌شود که اعتماد درونی‌اش را برای همیشه از بین می‌برد همگی از مواردی هستند که لزوم توجه به روایت را بیشتر می‌کند.

فرمایش امام جواد علیه‌السلام درباره ضرورت سنجش زمان در بیان مطالب را باید نوعی مشاهده دقیق از سازوکارهای رفتاری و روانی در روابط انسانی دانست. ایشان از «خرابی» سخن گفته‌اند، نه صرفاً از «ناکامی»؛ و در واقع هشدار می‌دهند که مطرح کردن زودهنگام برخی مسائل نه‌تنها به رشد و پیشرفت نمی‌انجامد، بلکه می‌تواند سازوکارهای ارتباطی را نیز تخریب کند. این آسیب، گاه به تضعیف عاطفه، سستی اعتماد، و حتی خاموش شدن میل به گفت‌وگو می‌انجامد.

روابط انسانی، به‌ویژه در ساختارهایی مانند خانواده، شبکه‌ای پیچیده و حساس از تعاملات است. در این بستر، صرف بیان احساسات یا نظرات کفایت نمی‌کند؛ بلکه درک زمان مناسب، شیوه‌ی بیان، و آمادگی طرف مقابل برای شنیدن، نقشی بنیادین ایفا می‌کند. این قاعده، محدود به روابط همسران نیست و در تعاملات والدین با فرزندان، خواهران و برادران، دوستان نزدیک و حتی محیط‌های حرفه‌ای با بار عاطفی نیز مصداق دارد. بیان احساسات و حتی مفاهیم اجتماعی، هنگامی مؤثر است که در فضای امن و در زمان مناسب صورت گیرد. در غیر این صورت، بیان ناپخته و شتاب‌زده، بیش از آنکه به نزدیکی و اصلاح منجر شود، ممکن است باعث فاصله‌گیری و سوءتفاهم گردد.

در روان‌شناسی معاصر نیز مفهومی با عنوان «پردازش هیجانی» (Emotional Processing) مطرح شده است. مطابق این دیدگاه، هر فرد باید پیش از بیان احساسات خود، آن‌ها را در درون خویش پردازش کرده، معنا دهد و دسته‌بندی نماید. این فرآیند نه به معنای سرکوب هیجانات است، و نه نشانه دوری از صداقت؛ بلکه اقدامی است در راستای حفاظت از سلامت رابطه و فراهم‌سازی بستری مناسب برای شنیده‌شدن و درک‌شدن متقابل.

با این حال، در عمل، بسیاری از افراد در برابر وسوسه‌ی «زود گفتن» مقاومت نمی‌توانند کنند. این شتاب ممکن است ناشی از تصور نادرستی باشد که شخص سکوت را با بی‌عملی، ترس، یا نبود صداقت یکی می‌داند. حال آن‌که تجربه‌های فردی و جمعی نشان داده‌اند بسیاری از آسیب‌ها نه از نگفتن، بلکه از زود گفتن نشأت می‌گیرند.

در محیط خانواده، این پدیده نمود بیشتری دارد. زندگی مشترک، عرصه‌ی پیوسته‌ی تعاملات روزمره و تصمیمات عاطفی است. در چنین بستری، بیان زودهنگام و خارج از وقت یک حقیقت، ممکن است زمینه‌ی بروز سوءتفاهم یا حتی فروپاشی رابطه را فراهم آورد. گاهی افراد، به دلایلی کاملاً عقلانی، تصمیم می‌گیرند تا بیان برخی مسائل را به تأخیر اندازند؛ نه از روی ترس یا انفعال، بلکه به دلیل آگاهی از ناپختگی موضوع یا آمادگی نداشتن مخاطب. که این تأخیر را باید نشانه‌ی از بلوغ عاطفی و مسئولیت‌پذیری در قبال کیفیت رابطه دانست.

در دوران کنونی که شتاب و سرعت، ارزش غالب در ارتباطات شده‌اند، درک و دفاع از مفهوم «صبر ارتباطی» دشوارتر شده است. اما فرمایش امام جواد (ع) تذکری است به ظرافتی که در شناخت زمان مناسب برای بیان وجود دارد. باید بارها این کلام را مرور کرد که گفتن، فی‌نفسه فضیلت نیست؛ بلکه وقتی به فضیلت تبدیل می‌شود که در زمان و شرایط مناسب رخ دهد.

در نهایت، می‌توان چنین نتیجه گرفت که سکوت آگاهانه، اگر با هدف فراهم‌سازی زمینه برای درک بهتر و بیان مؤثرتر باشد، نه‌تنها نقطه‌ی ضعف محسوب نمی‌شود، بلکه نشانه‌ی از بلوغ، مسئولیت‌پذیری و احترام به ماهیت پیچیده‌ی روابط انسانی است. زمان مناسب برای گفت‌وگو، مفهومی است که باید جست‌وجو و کسب شود؛ چراکه ورود زودهنگام به چنین فضایی، نه‌تنها فرصت شنیده‌شدن را از میان می‌برد، بلکه می‌تواند به شکستن پیوندهای عمیق نیز منجر شود.

منبع: مهر